I c I l d Qədim dövr Prof. Dr

m ədi.  Onu  cəzalandıraq  (deyə  qoşun  çəndim.  Q orxaraq  İKİ-üç  adam- 
la  qaçıb  getdi.  Q ara  cam aat  “X aqanım   gəldi”  deyib  öydü  ...a t  ver- 
dim .  Kİ
ç
İ
k
  a tlı  (dəstə  ilə)  y u x arıy a  qoşun  yürüdüb  gecəli-gündüzlü 
yeddi  gün  susuz  Keçdim.  ÇoraKa  dəyib  Yolığça...  Beş  KeçənədəK...
Tabğaç  atlı  qoşununu  (on  yeddi  minlİK  qoşunu  birinci  gün  qır- 
dım .  Piyada  qoşununu  İKİnci  gün  bütünlÜKİə  məhv  etdim ,  qaçdı... 
dəfə  qoşun  çəKdim.  Otuz 
sə k k İz  
yaşım da qışda  Kİdanlara  qarşı  qoşun 
çəKdim...  otuz  doqquz  yaşım da  yazda  ta tab ıla ra  qarşı  qoşun 
çək- 
d im ...  Mən  məhv  etdim .  O ğlunu,  qız-gəlinini,  ilxısm ı,  var-dövləti- 
n i...  x alq m ı...  qız-gəlinini  m əhv  etdim ...  y ü rü ...  döyüşdüm ...  üçün 
...verdim ,  cəsur  igidlərinə  balbal  qoydurdum .  Əlli  yaşım da  ta tab ı 
xalqı  Kİdanlarda  ayağm ı  ...TünK ər  dağm da  ...
Kuğ  sənqün  başda  olm aqla  qırx   m in  qoşun  gəldi.  TünKər  dağm- 
da  hücum   edib  qırdım .  Otuz  m in  qoşunu  dağıtdım ,  on  m in  tata- 
b ı...ö ld ü rd ü .  BöyÜK  oğlum xəstələnib  öləndə K uğ  sənqün balbalı  qoy- 
durdum .  Mən  on  doqquz  il  şad  oldum ,  on  doqquz  il  xaqan  oldum, 
dövlət  qurdum .  Otuz  bir  yaşım da...  türKÜmə,  xalqım a  ucalığı  eləcə 
qazandım .  Bunca  qazanıb,  atam   xaqan  it  ili  onuncu  ayın  iyirm i  altı- 
sm da  v əfat  etdi.  Meymun  ili  beşinci  aym  iyirm i  yeddisində  dəfn  et- 
dirdim .  BuKağ  tutuK ...  mənə  Lisün  Tay  sənqün  başda  olmaqla  beş 
yüz  ərən  gəldi.  Y axşı  qoxulu...  saysız-hesabsız  qızıl,  güm üş  gətirdi. 
Dəfn  şam ları  g ətirib  qoydu.  Səndəl  ağacı  g ətirib   öz...  bunca  xalq  sa- 
çını  yoldu,  qulağm ı,  yanağm ı  cırdı.  Yaxşı  cins  atm ı,  qara  sam uru- 
nu ,  göy  dələsini  saysız  g ətirib  ham ısm ı  qoydu...
T anrı  təK,  göylər yaratm ış  türK  müdrİK  sözüm:  A tam   türK  müd- 
rİK  xaqanı  ta x ta   o turduqda  türKÜn  indİKİ  bəyləri...  sonra  tard u ş 
bəyləri,  K ül  çor  başda  olmaqla,  ardm ca  gələn  şad-apıt  bəylər,  öndə- 
Kİ  tölis  bəyləri,  apa  tarK an...  başda  olmaqla,  digər  şad-apıt  bəylər... 
Tam an  Tancan,  TonİKUK  Boyla  Bağa  TarKan,  başqa  buyuruK  (bəy- 
lər)...  daxili  b u yuruğu  bəy  K ül  İrKİn  başda  olmaqla  buyuruKİar  -bu 
qədər  bəylər  atam   xaqana  adətim izcə...  lazım m ca  d u a...  türK  bəylə- 
ri,  xalqı  lazım m ca  dua  etdi,  öydü...  atam   xaqan...  ağ ır  daşa  sitayiş 
etm iş  türK  bəyləri,  xalqı...  idi.  Özümə  bunca...  atam   xaqan,  əmim 
xaqan  olduqda  dörd  tərəfdəKİ  xalqı  beləcə  təşK İlatlandırm ış  ...  tan- 
rı  b u y urduğu  üçün  özüm  xaqan  olduqda  dörd  tərəfdəKİ  xalqı  təşKİ- 
latlan d ırd ım ,  y aratd ım ...  v arlan d ırd ım .  Mən  türKeş  xaqanına  qızı- 
m ı...  adətim izcə,  ulu  qanunlarım ızla  verdim .  TürKeş  xaqanm m   qızı- 
nı  adətim izcə,  ulu  qanunlarım ızla  oğlum a  aldım ...  e td ird im ....  Baş- 
lıya  baş  əydirdim ,  dizliyə  diz  çÖKdürdüm.  Y uxarıda  ta n rı,  aşağıda 
y er  yar olduğu  ü çü n ...  gözü  görm əyən,  qulağı  eşitm əyən  xalqım ı  şər-
qə  gün  doğana,  cənuba,  qərbə...  gün  b atana,  şim ala  (gecə  yarısı- 
n a...sarı  qızılm ı,  parlaq  güm üşünü,  qıraqlı  ipəyini,  ƏKİnlİK  taxılm ı, 
cins  a t  (ayğırını,  qara  sam urunu,  göy  dələsini  türKÜmə,  xalqım a  qa- 
zandım,  yığdım ...  dərdsiz  etdim .  Y uxarıda  ta n rın m   varlığ ı...az 
xalq...on  m in  oğlu,  bəyləri  bu...  yenə  yÜKSƏİin!  Əziyyət  vermədən, 
incitm ədən  mən  ta x ta   oturdum .  TürK  bəyləri,  türK  xalqım ...  verdim . 
İndİKİ  daşı...  qazanılm ış  sərvəti  türK  xalqı...  Bu  xaqanm dan,  bu bəy- 
lərindən,  yerindən,  suyundan  ayrılm asan,  türK  xalqı  özün  yaxşılıq 
görəcəKSən,  evinə  girəcəKsən,  dərdsiz  olacaqsan...  sonra  Tabğaç  xa- 
qanm dan  çoxlu  naxış  v u ran   gətirdim ...  mənim  sözümü  sm dırm adı... 
Saray  naxışçılarını  göndərdi.  Ona  adm a  layiq  sərdabə  yaratdırdım . 
İçinə,bayırına  adm a  layiq  naxış  v u rdurdum ,  daş  tox u td u rd u m ,  KÖn- 
lümdəKİ  sözüm ü...on  ox  oğluna,  tatm adəK  bunu  görərİK  bilin.  Əbə- 
di  daş  hördürdüm .  ...y erd ə...  hördürdüm ,  yazdım .  Bu...  daş  sərda- 
bənin...  yu x arıd a  müdrİK  xaqan  vəfat  etd i...  yay  olsa,  y uxarıda  tan- 
rı...  KÖrpüsü...  dağda  sığın  qaçsa...  K ədərlənirəm .  A tam   xaqan  daşı- 
nı  özüm,  xaqan,  müdrİK  xaqan  yazısını  Yollığ  tig in   yazdım.  Bu  qə- 
dər  sərdabəni,  naxışı,  heyKƏİi  türK  müdrİK  xaqanm m   qohumu  Yol- 
lığ  tig in   mən  b ir  ay  dörd  gün  oturub  yazdım ,  naxışladım ...
P .S .  B ilgə  xaqan  Kİtabəsi,  ən ən əvi  olaraq,  ix tisa r la   verilir.  İx tisa r  o  yer- 
lərdə  ap arılır  Ki,  həm in  yerlər  eyn ilə  K ül  tiqin  K itabəsində  də  vardır.  Hər 
İ
k
İ 
Kitabənin  m ü ə llifi  olan  Y o llu ğ   tiq in   eyni  h a d isələri  (eynilə!)  həm   K ül  tiqin, 
həm  də  B ilgə  xaq an   K itabələrində  təsv ir  etm işd ir.

---

TÜRK  MANİÇİ  NƏSRİ 
X uastuanift
(T övb ə  duası)
X o rm u zta  ten q ri  biş  ten q ri  birlə  Kamağ  ten q rilər  süzinlüqin 
yeKKƏ  sünqüşqəli  Kelti  in ti.  Anığ  Kilınçlığ  Şm nuluğ,  biş  tü rlü q   yeK- 
lərlüqün  sönqüşdi.  Tenqrili,  yeKİi,  yaruKİı  ol  ödün  Katıldı.  Xormuz- 
ta   ten q ri  oğlanı,  biş  ten q ri,  biznin  üzütüm üz  suya  yeKİüqün  sönqü- 
şün  balığ  başlığ  boltı.  Yemə  Kamağ  yeKİər  u lu ğ lar  totunçsuz  ovut- 
suz 
so k  
yeK  birlə  yüz  artuK i  KirK  tüm ən  yeK  yavlaK  biliqinqə  Katılın 
öqsüz,  KÖnqülsüz  Kelti.  K entü  toğm ış  Kilmmış  menqiqü  ten q ri  yirin 
u n ıtu   ıtd ı,  yaruK  tenqrilərdə  ad rıltı.  A ntada  b aru ,  tenqrim ,  yeK 
ki- 
lınçmKa  anığ  Şm nu  öqüm üzni,  saKinçımıznı,  azğurduK in...  biliqsiz, 
öqsüz  boltuKumız  üçün  Kamağ  yaruK  ü zü tlərn in q   tözünqə,  yiltizin- 
qə,  arığ,  yaruK  E zru a  tenqrİKənKƏ  yazm tım ız,  yanqıltım ız  ersər,  ya- 
ruKİı  (Karalı,  tenqrili(yeKİi  tözi(yiltizi...  tidim iz  ersər,  tirq ü sd ər 
te n q ri  tirq ü d ü r,  ölürsər  te n q ri  ö lü rü r  tiddim iz  ersər,  edqüq(anığağ 
Kop  ten q ri  y aratm ış  ol  tiddim iz  ersər,  menqiqü  tenqriləriq  y aratığ lı
ol  tidim iz  ersər,  X orm uzta  te n q rili  şm nulı  eçili-inili  ol  tidim iz  ersər, 
tenqrim ,  suyda  b aru   bilm ətin  tenqrİKƏ  iqdəyü  m untağ  uluğ  çulvu 
sav  sözlədimiz  ersər,  m undağ  bu  adunçsuz  yazuK  yazm tım ız  ersər, 
tenqrim ,  em ti  men  R aym ast  ferzind  öqünür  men,  yazuKda  boşunu 
ö tü n ü r  men:  m an astar  ğırza!  K utluğ  pads...
İKİnti,  yemə  KÜn  ay tenqrİKƏ,  İKİ  yaruK  ordu  içrə  oluruğm a  tenq- 
rilərKƏ  Kamağ  burxanlarnınq  arığ  nomnunq,  edqü  Kilmçlığ  üzütlər- 
ninq  yir  -suv,  yaruKnunq  tözi,  yiltizi  tirnəqüli  tenqri  yerinqərü  bar- 
sar,  önqi  Kapığı  KÜn  ay tenqri  ol.  Biş  tenqriq boşuğalı,  yaruKuğ-Karağ 
atırğalı  töqdə  tolı  teqzünir,  tö rt  bulunquğ  y aru tır.  Tenqrim,  suyda 
baru  bilm ətin  KÜn  ay  tenqrİKƏ, 
İkİ 
yaruK  ordu  içrə  oluruğm a  tenqri- 
lərKƏ  neçə  yazm tım ız  ersər,  yemə  Kİrtü  erKİiq  Küçlüq  tenqri  tipən 
KİrtKÜnmədimiz  ersər,  neçə 
öküş
  yavlaK,  çulvu  sav  sözlədimiz  ersər... 
yemə  KÜn,  ay  ölür  tidimiz  ersər...  erKSİzin  tu ğ ar,  batar,  erKİ  bar  er- 
sər  tuğm azun  tidim iz,  ersər...  Kentü  özümüznü  KÜntə,  ayda  önqi  biz 
tidim iz  ersər...  bu  İKİnti  bilm ətin  yazmmış  yazuKuğ  boşunu  ötünür 
biz:  m anastar  ğırza!  Üçünç,  yemə  biş  tenqrİKƏ,  X orm uzta  tenqri  oğla- 
nınqa (bir tın tu ra  tenqri,  İKİnti yil tenqri,  üçünç yaruK tenqri,  törtünç 
suv  tenqri,  bişinç  oot  tenqri  suyn  yeKİüqün  sönqüşüb  baliKduKin
@ s ä '_
üçün,  KaraKa  K atıltuğın,  üçün  tenqri  yerinqərü  baru  um atın  bu  yerdə 
erür.  Üzə  on  Kat 
k ök , 
asra  seKİz  Kat yir biş  tenqri  üçün  tu ru r.  Kamağ 
yir  üzətininq,  Kutı-Kivı  önqi  -menqzi,  özi  üzüti, 
küçİ 
yaruKi,  tözi(yil- 
tizi(biş  tenqri.  Tenqrim,  suyda  baru  biş  tenqriq  bilm ətin  anığ  yavlaK 
biliqin  neçə  sıdımız,  bırtdım ız  ersər,  tö rt  yiqirm i  tü rlü q   baş  Kiltımız 
ersər,  on yılan başlığ erniqəKİn, 
İkİ 
KirK  Tişin,  tiriq  özüq aş 
İçkü 
tenq- 
riq  neçə  açıt,  dımız,  ağrıtdım ız  ersər,  Kuruğ,  öl  yirKƏ,  biş  tü rlü q   tm- 
lığKa,  biş  tü rliq  otKa,  ığaçKa neçə yazmtımız  ersər,  am tı,  tenqrim ,  ya- 
zuKda  boşunu  ötü n ü r  biz:  m anstar  ğırza!....
T örtünç,  süqi,  te n q ri  yalavaçı,  burxanlarK a,  buyançı,  böqtəçi 
arığ  dintarlarK a  bilm ətin  neçə  yazm tım ız  ersər,  yemə  Kirtü  tenqri 
yalavaçı  bu rx an   tibən  edqü  Kilmçlığ  arığ   d in ta r  tib  KİrtKÜnmədimiz 
ersər,  tenqri  nomın  sözləsər,  biliqsizin  ö trü   üzədimiz  ersər,  nomuğ- 
törüq  y ad tu rm atm   tid tim iz  ersər,  tenqrim ,  am tı  ÖKÜnür  biz,  yazuK- 
da boşunu  ö tü n ü r biz:  m an astar  ğırza!  Bişinç,  biş  tü rliq   tmlığKa:  bir 
yemə 
İkİ 
adaKİığ 
kİşİkə, 
İKİnti  tö rt  b u tlu ğ   tmlığKa,  üçünç  uçuğm a 
tmlığKa,  tö rtü n ç  suv  içrəKİ  tınlığKa,  bişinç  yirdəKİ  bağrın  yorığm a 
tmlığKa,  suyda  baru,  tenqrim ,  bu  bis  tü rlü q   tm lığ ığ   tu ralığ ığ   uluğ- 
Ka 
kİçİkkə 
teqi  neçə  KorKittımız,  ürKİtdimiz  ersər,  neçə  urtum uz, 
yontum uz  ersər,  neçə  açıtdım ız,  ağrıtdım ız  ersər,  neçə  ölürdüm üz 
ersər,  m unça  tınlığKa,  turalığK a  özətəqçi  boltum uz.  Tenqrim ,  am tı 
yazuKda  boşunu  ö tü n ü r  biz:  m anstar  ğırza!
A ltınç,  yemə,  tenqrim ,  suyda  baru  saKinçm  sözin,  Kilmçın.  on 
tü rlü q   suy,  yazuK  Kiltımız  ersər,  neçə  iqid  Kİsi  tanuKi  boltum uz  er- 
sər,  neçə  iqid  iqdədimiz  ersər,  yemə  neçə  iqdəyü  antiKdımız  ersər, 
yemə  yazuKSiz  Kİsi  neçə  Kuvladımız  ersər,  yemə  sav  elitip,  sav  Kelü- 
tüp  Kİsiq  neçə  KeKşürü  sözlədim iz  ersər,  KÖnq  ülinq,  biliqin  artatd ı- 
mız  ersər,  neçə  yilvi  yilvilədim iz  ersər,  yemə  neçə 
üküş
  tm lığ ığ ,  tu- 
ralığığ  ölürdüm üz  ersər,  neçə  tövlədim iz,  KÜrlədimiz  ersər,  neçə 
Evin  Kİsi  urunçaKin  yidim iz  ersər,  KÜn,  ay  te n q ri  taplam az  isiq  ne- 
çə  islədim iz  ersər,  yemə 
İİkİ 
özün  bu  özünüz  u zuntonluğ  u rıla r  öz 
bolup  neçə  yazm tım ız,  yanqıltım ız  ersər,  m unça 
üküş
  tm lığKa  neçə 
üz-buz  Kiltımız  ersər,  tenqrim ,  em tı  bu  on  tü rlü q   yazuKda  boşunu 
ö tü n ü r  biz:  m an star  ğırza!
Y itinç,  yemə  suyda  baru  İ
k
İ  ağuluğ  yol  başm ğa,  tam u   Kabğın- 
qa  azğuruğlı  yoİKa  Kİm  tizər,  b ir,  iqid  nom uğ,  tö rü q   tu tu ğ m a,  İKİn- 
ti,  yemə  yeKKƏ,  İ
çkəkkə
  te n q ri  tipən  yÜKÜnç  yÜKÜnüqmə.  Suyda  ba- 
ru,  tenqrim ,  Kİrtü  tenqriq,  arığ   nomuğ  bilm ətin,  uKm atın,  burKan- 
lar,  a rığ   d in d a rlar  nom lasalar  KİrtKÜnmədin  te trü ,  yana  iqidəyü 
tenqriçi  men,  nomçı  men  timəKƏ  artızm   anınq  savın  alm   neçə  yanqı-

---