I e.Ə.ƏIiyev 2016
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
beynəlxalq rəsmi nümayəndəlik münasibətlərini (diplomatiya və konsulluq münasibətlərini) nizamlayır. Beynəlxalq hüququn
sahələrindən biri olan beynəlxalq ekologiya hüququ ətraf mühitin qorunması sahəsində yaranan dövlətlərarası münasibətləri (beynəlxalq ekologiya münasibətlərini) qaydaya salır. Beynəlxalq hüququn sistemində bu və ya digər sahənin ayrılmasının əsas səbəbi olan dövlətlərarası münasibətlər beynəlxalq münasibətlər sisteminin vacib və mühüm hissəsi sayılır. Həmin münasibətlər beynəlxalq ictimai həyatın təşkilində son dərəcə əhəmiyyətli rol oynayaraq, beynəlxalq hüququn sahələrə bölünməsinin başlıca obyektiv əsası kimi çıxış edir. Bax, buna görə də, «sahələD> digər struktur elementlərlə müqayisədə beynəlxalq hüququn sistemində üstün yer tutur. Hüquqi nizamasalma metodu kimi meyara gəldikdə, qeyd etməliyik ki, bu meyar dövlətdaxili (milli) hüquq sisteminin sahələrə bölünməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bir az öncə göstərdik ki, hüquqi nizamasalma predmeti ilə birlikdə hüquqi nizamasalma metodu dövlətdaxili (milli) hüquq sisteminin sahələrə bölünməsinə səbəb olan əsas meyar rolunu oynayır. Lakin, beynəlxalq hüquq ədəbiyyatında çox düzgün olaraq göstərilir ki, «hüquqi nizamasalma metodu» kimi meyardan beynəlxalq hüququn sahələrə ayniması üçün istifadə etmək qeyi'i-mümkündür.' Başqa sözlə, beynəlxalq hüququn sahələrə bölünməsi məsələsində «hüquqi nizamasalma metodu» kimi meyarın heç bir rolu və əhəmiyyəti yoxdur. Belə ki, beynəlxalq müqavilə-tənzimetmə üsulu beynəlxalq hüququn əsas nizamasalma metodu sayılır; həmin üsul isə beynəlxalq hüququn istənilən sahəsi üçün xarakterikdir. Beynəlxalq hüquqda bundan başqa, digər tənzimetmə metodlanndan da (məsələn, bey- nəlxalq-hüquqi məcburetmə metodu, beynəlxalq mübahisələrin dinc yolla həlli metodu və s.) istifadə edilir ki, onlar, demək olar, beynəlxalq hüququn bütün sahələrində tətbiq olunur. Nəzərə al-
60
malıyıq ki, beynəlxalq hüququn deyil, dövlətdaxili (milli) hüququn sahələrinin spesifik, özünəxas nizamasalma metodu vardır.' Beynəlxalq hüququn sahələrə bölünməsinə səbəb olan əlavə (yardımçı) meyarlara gəldikdə isə, qeyd etməliyik ki, dövlətlərarası münasibətlərin tənzimlənməyi tələb edən növünün böyük beynəbcalq ictimai əhəmiyyətə malik olması həmin meyarlardan biridir. Əgər müvafiq növ münasibət beynəlxalq əlaqələr sistemində vacib rol oynayarsa, habelə beynəlxalq sülhün möhkəmləndirilməsinin, beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsinin və beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafinm əsası olarsa, bu o deməkdir ki, həmin münasibət böyük beynəlxalq ictimai əhəmiyyətə malikdir. Şübhəsiz, böyük beynəlxalq ictimai əhəmiyyətə malik olan müvafiq münasibət növünü tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalanmn sistemi beynəlxalq hüququn sahəsi kimi tanınmalıdır. Məsələn, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin böyük beynəlxalq ictimai əhəmiyyətə ma- lüc olması şəksizdir. Bu səbəbdən həmin münasibətləri tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalanmn sistemi beynəlxalq hüququn sahəsini (beynəlxalq iqtisadi hüququ) yaradır. Digər bir misalda, diplomatiya və konsul münasibətləri beynəlxalq ictimai həyat, habelə dövlətlərin qarşılıqlı rəsmi əlaqələri üçün nə qədər vacib əhəmiyyətə malikdir. Odur ki, həmin münasibətləri tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalanmn məcmusu beynəlxalq hüququn sahələrindən birini - beynəlxalq xarici əlaqələr hüququnu əmələ gətirir. Beynəlxalq hüququn sistemində hüquq sahəsinin ayrılmasını şərtləndirən ikinci əlavə (yardımçı) meyar ondan ibarətdir ki, dövlətlər, ümumiyyətlə, beynəlxalq birlik böyük beynəlxalq ictimai əhəmiyyətə malik olan müvafiq münasibət növünün müstəqil surətdə hüquqi tənzimlənməsində maraqlı olmalıdır. Bu, məlum m*əsələdir. Heç də sirr deyil ki, böyük beynəlxalq ictimai əhəmiyyəti olan istənilən beynəlxalq münasibət növü özünün müstəqil surətdə
61
hüquqi tənzimlənməsini tələb edir; çünki müstəqil hüquqi tən- zimetmə beynəlxalq münasibətlərin tam, hərtərəfli və effektli şəkildə nizama salınmasını təmin edir. Müstəqil hüquqi tənzimetmə isə hüquq institutunun deyil, məhz hüquq sahəsinin vasitə və köməyi ilə həyata keçirilə bilər. Buna görə də, beynəlxalq hüququn sistemində yeni hüquq sahəsinin ayniması və formalaşması obyektiv zərurətə çevrilir. Kodifıkasiya fəaliyyəti beynəlxalq hüququn sistemində bu və ya digər sahənin ayrılmasına səbəb olan üçüncü əlavə (yardımçı) meyar hesab edilir;
kodifıkasiya fəaliyyəti hüquq normalarının sistemləşdirilməsi (sistem halına salınması) üzrə fəaliyyət deməkdir. Kodifikasiyanın özü isə hüquq normalarının sistemləşdirilməsi, sistem halına salınmasıdır. Kodifıkasiya dedikdə beynəlxalq hüququn hər hansı sahəsini təşkil edən əsas hüquq normalannın vahid beynəlxalq hüquqi aktda birləşməsi başa düşülür; belə akta kodifıkasiya aktı deyilir. Beynəlxalq hüququn sistemində sahənin ayniması üçün geniş və universal xarakterli kodifıkasiya aktı qəbul olunmalıdır. Söhbət, ilk növbədə, beynəlxalq müqavilələrdən gedir. Beynəlxalq müqavlə kodifıkasiya fəaliyyətinin, beynəlxalq hüquqi aktlann əsas və başlıca formasıdır.' Beynəlxalq hüququn sistemində müəyyən sahənin ayniması üçün tələb edilir ki, həmin sahənin nizamasalma predmetinə daxil olan beynəlxalq münasibətlərin müvafiq növünü tənzimləyən beynəlxalq hüquq normalannın sayı kifayət dərəcədə olmalıdır; bu, dördüncü əlavə (yardımçı) meyardır. Ona görə ki, beynəlxalq hüququn sahələri müvafiq beynəlxalq hüquq normalannın sistemi olub, həmin normalar əsasında formalaşır. Qeyd etməliyik ki, beynəlxalq münasibətlər sahəsində və dövlətlərarası sistemdə ümumi normativ-hüquqi səlahiyyətə malik olan qanunvericilik hakimiyyəti və xüsusi hüquqyaratma orqanı yoxdur. Buna görə
1 Daha ətraflı: Мовчан А.П. Кодификация и прогрессивное развитие международного права. М., 1972. 62
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|