I fəSİL. İDarəetmə UÇotunun nəZƏRİ Əsaslari idarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri

7. İdarəetmə uçotunun təşkilinin birləşmiş və sərbəst variantları

İdarəetmə uçotunun təşkilini maliyyə uçotu ilə vahid hesablar sistemi çərçivəsində yaxud müstəqil hesablar sistemində aparmaq olar. Əvvəlki hesablar planı kimi 1996-cı ildən qüvvədə olan yeni hesablar planında uçotun quruluşunun hər iki variantından istifadə imkanları nəzərdə tutulmuşdur. Vahid hesablar sistemi – respublika üçün mühasibat uçotunun ənənəvi variantıdır. O yaxşı tanışdır və hər yerdə tətbiq edilir.

Yeni hesablar planında hesablar sisteminin iki variantının həyata keçirilməsinə dair bəzi addımlar atılmışdır. Xüsusilə 32-35; 38; 39 №-li hesablar sərbəst saxlanılmışdır və xərc ünsürləri üzrə məsrəflərin uçotunun təşkili üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məhz bu hesabların köməyi ilə maliyyə və istehsalat mühasibatı arasında əlaqəni təşkil etmək olar. İstehsalat mühasibatlığının təşkili üçün Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyi tərəfindən Müəssisələrin mühasibat uçotunun hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimat hazırlanmışdır. Əgər təşkilat iki variantlı uçot sistemini qəbul edirsə, onda məsrəflərin uçotu üçün sintetik vəziyyət açılmalıdır. İşarə qoyulmuş hesablar əks etdirən hesablardır.

Cədvəl 3.3

Maliyyə və istehsalat mühasibatlığında hesabların siyahısı

Maliyyə uçotunun hesabları		İdarəetmə uçotunun hesabları
Nömrəsi	adı	Nömrəsi	adı
32 33 34 35 38 39 46	Material xərcləri Əməyin ödənişi xərcləri Sosial ehtiyaclara ayırmalar Amortizasiya Sair xərclər Adi fəaliyyət üzrə xərclər Məhsul (iş xidmət) satışı	10 20 23 26 27 32* 33* 34* 35* 38* - 40 46*	Materiallar Əsas istehsalat Köməkçi istehsalat Ümumi təsərrüfat xərcləri İstehsalat fəaliyyətinin nəticəsi Material xərcləri Əməyin ödənişi xərcləri Sosial ehtiyaclara ayırmalar Amortizasiya Sair xərclər - Hazır məhsul Məhsul (iş xidmət) satışı

Cədvəl 3.4

Maliyyə və idarəetmə mühasibatlığında hesabların müxabirləşmə sxemini aşağıdakı qaydadan görmək olar.

Maliyyə mühasibatlığı			Təsərrüfat əməliyyatlarının məzmunu	İstehsalat mühasibatlığı
Məb-ləği	Müxabirləşən hesablar			Müxabirləşən hesablar		Məb-ləği
	Debet üzrə	Kredit üzrə		Debet üzrə	Kreditüzrə
1	2	3	4	5	6	7
2000	32	60	1. Materiallar anbara mədaxil edilmişdir	10	32*	2000
X	X	X	2.Materiallar buraxılmışdır : 2.1 istehsala 2.2 ümumistehsalat ehtiyacı üçün 2.3 ümumtəsərrüfat ehtiyacı üçün	20 25 26	10 10 10	1000 400 200
1480	33	70	3.Müəssisənin işçi heyətinə əmək haqqı hesablanmışdır – cəmi o cümlədən: 3.1 Əsas istehsalat işçilərinə 3.2 Ümumistehsalat işçilərinə 3.3 Ümumitəsərrüfat işçilərinə	20 25 26	33* 33* 33*	900 350 230
600	34	69	4. Sosial sığorta və təminat üçün ödənişin hesablanması O cümlədən: 4.1 Əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı üzrə 4.2 Ümumistehsalat işçiləri üzrə 4.3 Ümumtəsərrüfat işçiləri üzrə	20 25 26	34* 34* 34*	350 150 100
880	35	02	5.Əsas vəsaitlər üzrə amortizasiya ayırmaları hesablanmışdır – cəmi O cümlədən: 5.1 Ümumistehsalat obyektləri üzrə 5.2 Ümumtəsərrüfat obyektləri üzrə	25 26	35* 35*	700 180
40	38	51	6.Sair istehsalat xərcləri ödənilib	26	38*	40
X	X	X	7.Ümumistehsalat xərcləri silinmişdir	20	25	1600
X	X	X	8.Hazır məhsul anbara təhvil verilmişdir	40	20	3300
6000	62	46	9.Alıcılara məhsul satışından gəlir hesablanmışdır	46*	27	600
X	X	X	10.Satılan məhsulların faktiki istehsal maya dəyəri silinmişdir	27	40	3000
X	X	X	11.Ümumtəsərrüfat xərcləri silinmişdir	27	26	750
2000 1480 600 880 40	39 39 39 39 39	32 33 34 35 38	12.Hesabların bağlanması 12.1 Material məsrəfləri 12.2 Əmək ödənişinə məsrəf hesabı 12.3 Sosial ehtiyaclara ayırmalar hesabı 12.4 Amortizasiya hesabı 12.5 Sair xərclər hesabı	X	X	X
5000	46	39	13.Adi fəaliyyət üzrə xərc hesabının bağlanması	X	X	X

8.Uçot sistemimim seçilməsi imkanları və ölkə uçotunun normativ

tənzimlənməsi və müəssisəyə nəzarət
Normativ bazasının təhlilinə “Mühasibat uçotu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunundan başlamaq məqsədəuyğundur. Mühasibat uçotu haqqında Qanunda (22 mart 1995-ci ildə təsdiq edilmiş) mühasibat uçotunun aparılmasında aşağıdakıların təmin edilməsi göstərilmişdir:

- hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı təsərrüfat əməliyyatlarını uçotda düzgün əks etdirməli, əmlakın qiymətləndirilməsi zamanı təsərrüfatçılıq şəraitindən asılı olaraq qəbul edilmiş uçot siyasətinə və bu Qanuna uyğun hazırlanmış mühasibat uçotu standartları və uçota dair başqa normativ sənədlərin tələblərinə əməl olunmalı, keçən dövr ilə müqayisədə uçot siyasətindəki dəyişikliklər mühasibat hesabatında izah edilməlidir;

- hesabat dövründəki (ay, rüb, il) mövcud əmlakın, öhdəliklərin, kapitalın, hesablaşmaların və digər sərvətlərin inventarizasiyasının nəticələri uçotda tam və düzgün əks etdirilməlidir. Bütün təsərrüfat əməliyyatlarının ardıcıl olaraq uçot registrlərində düzgün, xronoloji qeydiyyatı təmin edilməlidir;

- gəlir və xərclər hesabat dövrünə düzgün aid edilməlidir;

- qəbul edilmiş uçot siyasətinə hesabat ili ərzində riayət olunmalıdır;

- uçotda cari xərclərin istehsala (tədavül xərclərinə) və kapital qoyuluşlarına ayrılması dürüst müəyyənləşdirilməlidir. Hər ayın biri tarixinə analitik uçot hesablarının məlumatları dövriyyə və qalıqlar üzrə sintetik uçot hesablarının məlumatları ilə üzləşdirilərək, onların bərabərliyi və düzgünlüyü müəyyənləşdirilməlidir.

Mühasibat uçotu haqqında Qanunda mühasibat uçotunun əsas vəzifələri göstərilmişdir:

- maliyyə, bank, vergi orqanları, investorlar, malsatanlar, mal alanlar, kreditorlar, dövlət orqanları və digər marağı olan təşkilatlar və şəxslər tərəfindən operativ rəhbərlik və idarəetməni həyata keçirmək, təqdim ediləcək maliyyə (mühasibat) hesabatlarının tərtibi üçün, həmçinin, müəssisənin təsərrüfat prosesləri və maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti haqqında zəruri olan məlumatları tam və düzgün formalaşdırmaq;

- əmək, material və maliyyə ehtiyatlarının təsdiq edilmiş normalara, normativlərə və smetalara müvafiq olaraq istifadəsi, əmlakın mövcudluğu və hərəkəti, maliyyə hüququ və öhdəlikləri üzərində nəzarəti təmin etmək;

- maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətindəki mənfi halların qarşısını vaxtında almaq, təsərrüfatdaxili ehtiyatları aşkara çıxarmaq və onları səfərbər etmək.

Mühasibat uçotunun təşkili və aparılması, mühasibat hesabatının tərtibi və təqdimi qaydaları, dövlət idarəetmə orqanlarını da daxil etməklə daxili və xarici istehlakçıları olan müəssisələrin və idarələrin mühasibat informasiyaları ilə təmin edilməsi baxımından qarşılıqlı əlaqələr də “Mühasibat uçotu haqqında” Qanunla müəyyən edilir.

Mühasibat uçotunun mühüm vəzifələrindən biri də planların, proqnozların və təsərrüfat əlaqələri üzrə müqavilələrin yerinə yetirilməsinə nəzarəti həyata keçirməkdən ibarətdir. Uçot məlumatları gələcək üçün planlar tərtib etmək və uzunmüddətli proqnozlar vermək üçün əsas olmalıdır; nəhayət uçot hər bir müəssisə və ya təşkilatda təsərrüfat hesabının və özünümaliyyələşdirmənin həyata keçirilməsini təmin etməlidir. Buna isə müəssisə və təşkilatların gəlir və xərclərini düzgün uçota almaq, onları bir-biri ilə müqayisə etməklə maliyyə nəticəsini təyin etmək və manatla nəzarəti həyata keçirmək yolu ilə nail olmaq olar.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda təşkilatın uçot siyasətinin müstəqil işlənib hazırlanması və işçi hesablar planının təsdiqi, təsərrüfat əməliyyatlarına nəzarət qaydası nəzərdə tutulmuşdur. Belə ki, hazırda respublikamızda birləşmiş vahid uçot sistemi mövcuddur. Yaxşı olar ki, müəssisənin uçot siyasətində Qərbdə idarəetmə uçotu sisteminə daxil olan müasir uçot sisteminin ünsürlərinə toxunulsun.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanunda birinci dəfə olaraq mühasibat məlumatlarının qorunması, gizli saxlanması, elan edilməsinə dair 15-ci maddənin birinci bəndində göstərilir: mühasibat uçotu registrlərinin daxili mühasibat və bu kimi başqa sənədlərdəki məzmunu, kommersiya sirridir. Söhbət idarəetmə uçotunun informasiyaları haqqında və analitik uçotun registrləri haqqında gedir.

Hesablar planının 3-cü “İstehsal məsrəfləri” bölməsində olan hesablar müəssisənin nizamnamə fəaliyyəti, həmçinin onun işçilərinə göstərilən sosial-məişət xidməti ilə əlaqədar məsrəflər haqqında məlumatların ümumiləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. Məsrəflərin baş vermə yerləri və digər əlamətlər üzrə qruplaşdırılması, habelə kalkulyasiya uçotu, tərkibi və istifadə metodu istehsal fəaliyyətinin xüsusiyyətlərindən, quruluşundan, idarəetmənin təşkilindən asılı olaraq müəssisə tərəfindən müəyyən edilmiş ayrıca hesablar sistemində həyata keçirilə bilər. İstehsal məsrəflərinin uçotu üçün 20-31 №-li və ya 20-39№-li hesablar nəzərdə tutulmuşdur. 20-31 №-li hesablar məsrəflərin baş vermə yerləri və digər əlamətlər üzrə, eləcə də məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinin hesablanması üçün xərc maddələri üzrə xərclərin qruplaşdırılması üçün istifadə olunur; 32-39 №-li hesablar xərc ünsürləri üzrə xərclərin uçotu üçün tətbiq edilməsi tövsiyə olunur. Xərc ünsürləri və xərc maddələri üzrə xərclərin uçotunun qarşılıqlı əlaqəsi xüsusi açılmış əks etdirici hesabların köməyi ilə həyata keçirilir.

“Mühasibat uçotu haqqında” Qanuna əsasən hazır məhsullar və bitməmiş istehsalat balansda aşağıdakı qiymətlə əks etdirilməlidir:

a) faktiki yaxud normativ (plan) istehsal maya dəyəri üzrə;

b) müstəqim məsrəf maddələri üzrə.

Hazır məhsulları qiymətləndirmək üçün qərbdə idarəetmə uçotunda geniş tətbiq edilən “standart-kost” sisteminin elementlərindən biri olan plan yaxud normativ maya dəyərindən (37 № li “Məhsul (iş xidmət) buraxılışı” hesabından istifadə etməklə) istifadə olunur.

Müstəqim xərc maddələri üzrə məhsulların qiymətləndirilməsində praktikada tətbiq edilən “direkt-kostinq”in əsas ideyası – ümumi xərclərin onların istehsal ilə (istehsal üçün və dövri) qarşılıqlı əlaqəsi əlamətlərinə görə bölünməsi və bunun əsasında xərc daşıyıcıları üzrə natamam, məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin kalkulyasiyasından istifadə edilmə məsləhət görülür.

Müstəqim istehsal xərcləri 20,23 №-li hesabların debeti üzrə, qeyri müstəqim xərclər 25 №-li hesabın debeti üzrə toplanmaqla istehsal və maliyyə resurslarını uçota alan hesabların kreditində əks etdirilir. Hesabat dövrünün axırında qeyri müstəqim istehsal xərcləri ayrı-ayrı məhsulların maya dəyərinə daxil edilir (20, 23 №-li hesabların debeti, 25№-li hesabın krediti). 26 №-li hesabda toplanan dövri xərclər isə kalkulyasiya obyektlərinin maya dəyərinə daxil edilmir, hesabat dövrünün axırında məhsul satışından gəlirin azalmasına silinir (46 №-li hesabın debeti, 26 №-li hesabın krediti).

Yuxarıda ifadə olunanlardan bir daha aydın olur ki, müəssisələrin müasir idarə etmə səviyyəsinin səmərəliliyi qərb və ölkə təcrübəsindən qabaqkı və yeni təcrübədən ağıllı istifadə etməkdən və düşünülmüş şəkildə əlaqələndirilməsindən asılıdır.

IV FƏSİL. MƏSULİYYƏT MƏRKƏZLƏRİ ÜZRƏ

MƏSRƏFLƏRİN UÇOTU

1. 
   Məsuliyyət mərkəzi anlayışı, onların
   

təsnifatı
Məsuliyyət mərkəzi – bu müəssisənin fəaliyyətinə nəzarət üçün uçotda ayrılan hissədir.

Hər bir məsuliyyət mərkəzində xərclər çəkilir və məhsullar (işlər, xidmətlər) istehsal edilir. Mərkəzin meneceri yaxud icraçılar hər bir məsuliyyət mərkəzinin məsrəflərini hesablayır və nəzarət edirlər. Lakin heç də istehsal edilən məhsulları, yerinə yetirilən işləri, göstərilən xidmətləri məsuliyyət mərkəzinin gəliri kimi müəyyən etmək olmur (məsələn, mühasibatda, göstərilən xidmətləri gəlir kimi ifadə etmək təcrübəvi cəhətdən mümkün deyil). Gəlirləri və xərcləri müəyyən edilə bilən məsuliyyət mərkəzlərində, alınan mənfəətin istifadəsinə görə, qərar qəbul etmək olar.

Məsuliyyət mərkəzləri mənfəətin hesablanması və onun istifadəsinin məqsədəuyğunluğu və imkanları prinsipi üzrə üç növə bölünür:

• 
  məsrəf mərkəzi;
  
• 
  mənfəət mərkəzi;
  
• 
  investisiya mərkəzi.
  

Məsrəf mərkəzində - qayda üzrə yalnız onların sərfinə nəzarət olunur.

Mənfəət mərkəzində - menecer nəinki məsrəflərə, eyni zamanda gəlirlərə də nəzarət edir. Mərkəz üzrə gəlirləri və xərcləri müqayisə etməklə mənfəət müəyyən olunur. Mənfəət mərkəzinin əsas məqsədi – maksimum səviyyədə yüksək mənfəət almaqdır.

İnvestisiya mərkəzi – nəinki məsrəflərə, gəlirlərə və mənfəətə nəzarət edir, eyni zamanda o, mənfəətin istifadəsinə, o cümlədən xüsusi aktivlərdə investisiyaya da nəzarət edir.

Məsuliyyət mərkəzlərini istehsalat funksiyasının həyata keçirilməsi prinsipinə görə aşağıdakı məsuliyyət mərkəzlərinə ayırmaq olar: təchizat, istehsalat, məhsul satışı, idarəetmə mərkəzi.

Təchizat üçün məsuliyyət mərkəzi əmtəə-material qiymətlilərin tədarükünü, onların saxlanmasını, tədarük üzrə məsrəfləri və material qiymətlilərin saxlanması, onların istehsalata buraxılışını planlaşdırır, uçota alır və nəzarət edir.

İstehsalat üçün məsuliyyət mərkəzi məhsul istehsalına məsrəfləri, buraxılan məhsulların həcmi və çeşidini, onun keyfiyyətini planlaşdırır, uçota alır və nəzarət edir, bununla yanaşı məhsulların maya dəyərini hesablayır.

Məhsul satışı üçün məsuliyyət mərkəzi (satış mərkəzi) məhsulların (işlərin, xidmətlərin) satışı üzrə məsrəfləri, satılan məhsulların həcmi və quruluşunu, satışdan əldə edilən gəliri, satılan məhsulların və onun ayrı-ayrı

növlərinin rentabelliyini planlaşdırır, uçota alır və nəzarət edir. Satış mərkəzinə bəzən gəlir mərkəzi deyilir.

İdarəetmə mərkəzi (baş mütəxəssislərin, mühasibatın işləri, idarəetmə uçotunun xidmətləri və i.a) onların fəaliyyətinə olan məsrəfləri planlaşdırır, uçota alır və nəzarət edir və öz fəaliyyətinin səmərəliliyini müəyyən edir.

Məsuliyyət mərkəzlərinin əsas işi faktiki məsrəfləri smeta üzrə olan xərclərlə müqayisə etməkdir. Smeta, mahiyyətcə hər bir məsuliyyət mərkəzi üçün maliyyə planıdır. Smetanı tərtib edərkən qayda üzrə yalnız nəzarət olunan müvafiq mərkəzlərin məsrəflərinə diqqət yetirmək lazımdır.

Xüsusilə faktiki məhsul istehsalının həcminə gözlənilən məsrəfləri hesablamağa imkan verən uyğun smetanı tətbiq etmək əhəmiyyətlidir. Hesablamanı həyata keçirmək üçün məsrəflər dəyişən, şərti-dəyişən və daimi xərclərə bölünür. Məsrəflər hesablanarkən dəyişən xərclər məhsul istehsalı həcminin faktiki dəyişiklik əmsalına vurulur; şərti-dəyişən xərclər məhsul istehsalı həcminin faktiki dəyişiklik əmsalına və istehsalın həcmində həmin xərc növünün asılılıq əmsalına vurulur; daimi xərclərə düzəliş edilmir.

Faktiki xərclərin smeta üzrə xərclərlə müqayisəsi smetanın icrası haqqında hesabatda aparılır. Hesabatda nəzarətolunan məsrəflərin, smeta üzrə məsrəflərin, faktiki xərclərin adları və faktiki xərclərin smetadan kənarlaşması göstərilir.

Smetanın icrası haqqında hesabatla yanaşı mənfəət mərkəzini tərtib etmək üçün mənfəət üzrə hesabat tərtib olunur.

Məsrəflərlə və mənfəətlə idarəetmə məsuliyyət mərkəzləri üzrə uçot sistemində səmərəli vasitə ola bilər, əgər aşağıdakı şərtlərə riayət olunarsa:

• 
  məsuliyyət mərkəzlərinin siyahısının əsaslı seçilməsi;
  
• 
  mərkəz üzrə məsrəf smetası yaxşı əsaslandırılmalı və xərclərin
  

azaldılması stimullaşdırılmalıdır;

• 
  nəzarət olunan xərclərin düzgün seçilməsi;
  
• 
  xərclər, gəlirlər və mənfəətə görə məsuliyyət daşıyanların əsaslı
  

seçilməsi;

-müxtəlif səviyyələrdə məsuliyyət mərkəzlərinin hesabatlarının qarşılıqlı əlaqəsinin təmin edilməsi

- məsuliyyət mərkəzi üzrə uçot sisteminin maliyyə uçotu sistemi ilə paralel aparılması.

2. Məsrəf mərkəzləri üzrə uçot
Məsrəf mərkəzi – həmin struktur vahidində (sahədə) məsrəflərə nəzarəti həyata keçirmək üçün uçotda açılan hər hansı müəssisə fəaliyyəti vahididir. Bu struktur vahidində resurslardan istifadənin, onlardan istifadənin qiymətləndirilməsinin normalaşdırılması, planlaşdırılması, uçotu və xərclərə məsuliyyət daşıyanların müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur.

Məsrəf mərkəzinin seçilməsi müəssisənin təşkilati və digər xüsusiyyətlə-rindən, həmçinin ona rəhbərlikdə qoyulmuş məqsəddən asılıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, məsrəf mərkəzlərinin artması, eyni zamanda uçotun aparılmasına çəkilən xərclərin artmasına baxmayaraq məsrəflərə nəzarətin səmərəliliyi yüksəlir. Menecer, hər bir məsrəf mərkəzi üzrə məsrəflərə nəzarətin həyata keçirilməsinin səmərəliliyi ilə uçotun aparılmasına çəkilən xərclərin optimal əlaqələndirilməsini müəyyən etməlidir.

Məsuliyyəti hər bir mərkəz üzrə icraçıların və struktur bölmə rəhbərlərinin adına yazılmasında məsrəf mərkəzlərinin seçilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır.

Bununla əlaqədar müəssisənin təşkilinin detallaşdırılmış sxeminə və müəssisənin hər bir işçisinə tapşırılan vəzifə tapşırıqlarının siyahısına uyğun olaraq məsrəf mərkəzi yaradılır. Lazım gəldikdə işçilərin vəzifə tapşırıqlarında müvafiq dəyişikliklər edilir.

Məsrəf mərkəzinin müəyyən edilməsi məsrəflərlə idarəetmənin aşağı səviyyəsindən – ayrı-ayrı icraçılardan başlanır. Hər bir işçiyə o məsrəflərin cavabdehliyi tapşırılır ki, həmin məsrəflərin artması ondan asılıdır.

Birinci səviyyəli məsrəflər mərkəzi müəyyən olunandan sonra ikinci, üçüncü və sonrakı səviyyəli məsrəflər mərkəzi müəyyən olunur. Buna görə sonrakı səviyyəli məsrəflər mərkəzinə həmin səviyyənin məsrəflərinə və əvvəlki səviyyənin məsrəf mərkəzlərinə olan cavabdehlik də daxil edilə bilər.

Hər bir məsrəf mərkəzi üzrə müvafiq rəhbər yaxud icraçının məsuliyyəti yalnız onların xərclərə nəzarəti üzrə müəyyən olunur. Xərclərə nəzarət olunarkən bəzən problemlər meydana çıxır. Bu o zaman olur ki, çoxlu xərclər olan zaman qismən nəzarət olunan hallarda ola bilər.

Xərclər nəzarətolunan və nəzarətolunmayan xərclərə aid edilərkən xərclərin idarəetmə səviyyəsini və əmələgəlmə vaxtını nəzərə almaq lazımdır. İdarəetmə səviyyəsinin təsirinin mahiyyətində məsələ ondan ibarətdir ki, bu və ya digər xərclər bir səviyyədə nəzarətolunmaya bilər, digər səviyyələrdə nəzarət oluna bilər. Məsələn sex müdirinin əmək haqqı, sex səviyyəsində xərc maddəsində nəzarətolunmayan xərcdir. Lakin o təsdiq olunmuş ştat cədvəlinə görə müəssisə rəhbəri səviyyəsində nəzarət olunandır.

Həmçinin vaxt amili nəzarətolunan ayrıca məsrəf maddəsinə təsir edir. Məsələn, icarə müqaviləsi müddəti ərzində hər hansı aktivə görə icarə haqqı məbləği nəzarətolunmayandır. Lakin icarə haqqı məbləği perspektivdə dəyişə bilər və yaxud sahiblik üçün müvafiq aktivlərin əldə edilməsi haqqında qərar qəbul edə bilər.

Məsrəflər mərkəzi seçildikdən sonra onların hər biri üzrə məsrəf smetası tərtib edilir. Həmin məsrəf smetasına yalnız o məsrəflər daxil edilir ki, hansı ki, onlar xərclərə icraçılar yaxud digər cavabdehlər tərəfindən bilavasitə nəzarət olunur.

Hər bir mərkəz üzrə məsariflərə nəzarətin təşkili üçün hər bir mərkəz üzrə faktiki çəkilən xərclərin uçotunun mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunun üçün qayda üzrə hər bir məsrəf mərkəzinə istehsal məsrəflərinin uçotu üzrə ayrıca analitik hesab açılır, hər bir mərkəzə müəyyən nömrə (məsrəf şifri) verilir.

İlk sənədlərə əsasən məsrəflər mərkəzi üzrə hansı ki, məsrəf şifri yazılan müstəqim xərclər uçota alınır. Mərkəz üzrə üstəlik xərclər iki növə bölünür:

• 
  həmin məsrəf mərkəzinə bilavasitə aid olan;
  
• 
  digər məsrəf mərkəzində bölüşdürülən.
  

Bəzi müəssisələrdə mərkəz məsrəflərinə yalnız həmin mərkəzdə meydana çıxan üstəlik xərclər aid edilir. Belə mərkəz üzrə üstəlik xərclərin stavkası – üstəlik

xərclərin məbləği həmin mərkəzin məhsullarının (işlərin, xidmətlərin) həcminə bölməklə müəyyən edilir, hansı ki, müstəqim əmək haqqı məhsul vahidində, onların dəyəri adam- yaxud maşın saatla ifadə oluna bilər. Qalan üstəlik xərclər belə müəssisələrdə məsrəf mərkəzi çıxılmaqla müvafiq stavka üzrə bölüşdürülür.

Hər iki növ üstəlik xərcləri bölüşdürülən müəssisələrdə üstəlik xərclərin növləri üzrə üstəlik xərclərin bölüşdürülməsi stavkası tətbiq olunur.

Məsrəf mərkəzinin səmərəliliyi məsrəf mərkəzi üzrə hesabatın tərkibindən çox asılıdır. Bu hesabatın əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

-yalnız nəzarət olunan xərcləri hesabata daxil etmək;

-idarəetmənin aşağı səviyyədən yuxarıya doğru qalxması üzrə mərkəz üzrə hesabat göstəricilərinin birləşdirilməsi;

-idarəetmə prinsipinin həyata keçirilməsinə imkan verən kənarlaşma üzrə, kənarlaşma haqqında informasiyaların hesabata daxil edilməsi.

Kənarlaşma üzrə idarəetmə prinsipinin mahiyyətində fərz edilir ki, aşağı idarəetmə səviyyəsində məsuliyyət mərkəzlərinin ayrı-ayrı xərcləri və gəlirlərinə operativ nəzarət edilməsinə menecerin daha yüksək səviyyədə idarəetməsinə ehtiyac yoxdursa, əgər onların artımı verilən tapşırıqdan köklü surətdə fərqlənmirsə onda kənarlaşma üzrə idarəetmə ilə nəticələnir.

Əgər xərclər və gəlirlər üzrə kənarlaşma mövcuddursa (adətən 5 %-dən yuxarıdırsa), onda idarəetmənin daha yüksək səviyyəsində menecerə müvafiq məsuliyyət mərkəzində kənarlaşmanın əmələ gəlməsini aydınlaşdıran əlavə informasiyalar verilir. Menecer əlavə informasiyaların əsasında özünün səlahiyyəti daxilində qərar qəbul edir yaxud yuxarı təşkilata müvafiq informasiyaları təqdim edir.

Müxtəlif səviyyəli məsrəf mərkəzinin hesabatının tərtib edilməsinə dair misal aşağıdakı cədvəldə verilir.

Cədvəl 4.1
Müxtəlif səviyyəli məsrəf mərkəzinin smetasının icrası haqqında

hesabat

min manatla

s. № si	Nəzarət olunan məsrəflər	Məsrəflər		Məsrəf üzrə kənarlaşma (+, -)
		Smeta üzrə	faktiki	Ay ərzində	Ilin əvvəlindən
	1 №-li şöbənin hesabatı
1.	Materiallar	200	196	-4	-2
2.	Müstəqim əmək haqqı	100	102	+2	+1,0
3.	Xidmətedici işçilərin əmək haqqı	44	45	+1	+0,6
4.	Yanacaq və enerji	36	38	+2	+1,4
5.	Avadanlıqların istismarı və təmiri	40	39	-1	-1
6.	Sair xərclər	20	21	+1	-0,6
7.	Məsrəflərin yekunu	440	441	+10	-0,6
1 №-li sex rəisinin hesabatı
1.	Sexin idarəetmə aparatının saxlanması	80	82	+2	-
2.	Digər sex heyətinin saxlanması	60	58	-2	-4
3.	Binaların, qurğuların, inventarların saxlanması və cari təmiri	200	204	+4	-2
4.	Qeyri məhsuldar xərclər	X	4	+4	+10
5.	Sexin sair xərcləri	60	58	-2	-6
6.	Sex xərclərinin yekunu	400	406	+6	-2
7.	Şöbələrin xərcləri
	1 №-li	440	441	+1	-0,6
	2№-li	400	406	+6	+14
	3 №-li	560	556	-4	-6
	Şöbə xərclərinin yekunu	1400	1403	+3	+7,4
8.	Sex üzrə xərclərin yekunu	1800	1813	+13	+5,4
İqtisadiyyat üzrə müdir müavininin hesabatı
1.	Müəssisənin saxlanmasına çəkilən xərclər	400	412	+12	+20
2.	Ümumtəsərrüfat xərcləri	400	390	-10	-14
3.	Vergilər, rüsumlar və ayırmalar	200	200	-	+12
4.	Qeyri-məhsuldar xərclər	X	100	+100	+200
5.	Yekunu-müəssisə üzrə ümumi xərclər	1000	1102	+102	+208
6.	Sex xərcləri:
	1 №-li	1800	1813	+13	+5,4
	2 №-li	1600	1581	-19	-5,4
	3 №-li	2000	2010	+10	+20
	Yekunu	5400	5404	+4	+20
7.	Müəssisələrin məsrəflərinin yekunu	6400	6506	+106	+228

Göstərilən hesabatda faktiki məsrəflər smeta üzrə xərclərlə müqayisə edilir və məsrəflər üzrə kənarlaşmalar hesablanır. Cədvəldə aylar üzrə kənarlaşmanın dinamikasını müəyyən etmək üçün ilin əvvəlindən kənarlaşmalar üzrə məlumatlar verilir.

Məsələn, cari ay ərzində 1№-li şöbədə sair xərclər üzrə 1,0 min manat artıq xərcə yol verilmişdir. Lakin bu maddə üzrə ilin əvvəlindən 0,6 min manata qənaət olunmuşdur, buna görə hesabat ayının artıq xərcinin çıxarılması sübut oluna bilər.

Ayrı-ayrı məsrəflər üzrə kənarlaşma qiymətləndirilərkən bütünlükdə müəssisə və struktur bölmənin qeyri məhsuldar xərclərə, boşdayanmadan olan itkilərə, çatışmazlıqdan olan itkilərə və material qiymətlilərin korlanması, ziyandan olan itki və sairəyə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Bütünlükdə müəssisə üzrə məsrəflər smetasının icrası haqqında hesabatı tərtib edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, iqtisadiyyat üzrə bütün məsrəflər müəssisənin müdiri və onun müavini üçün nəzarətolunandır. Buna görə müəssisə üzrə xərclər smetasının icrası haqqında hesabatda mühasibat maliyyə uçotunun məlumatları üzrə alınan ümumtəsərrüfat xərcləri haqqında məlumatlar verilir.

Məsrəf mərkəzi, onlar üzrə məsrəflərin qaydası, müxtəlif səviyyəli smetanın icrası haqqında hesabatın tərkibi və smetadan kənarlaşmalar qiymətləndirilərkən planlaşma, uçot və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyası üzrə müəyyən sahəyə aid olan təlimatlardan, eyni zamanda müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili üzrə müəyyən sahəyə aid olan metodik göstərişlərdən istifadə etmək məqsədəuyğundur.

3.