I fəSİL. İDarəetmə UÇotunun nəZƏRİ Əsaslari idarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri

23 – 2 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu
Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin təmir emalatxanasında texnikanın təmiri ilə yanaşı bina və qurğuların təmirinə xeyli məsrəflər olur. Bu məsrəflər 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabında uçota alınır. Bu göstərilən subhesab üzrə əsaslı və cari təmir obyektləri nöqteyi nəzərdən məsrəflərin uçotunu iki qrup analitik hesablara bölməklə aparılır.

Əsaslı təmir podrat və təsərrüfat üsulu ilə aparılır.

Podrat üsulunda təmir xüsusi tikinti yaxud təmir təşkilatları – təmir tikinti idarələri, təsərrüfatlararası müəssisələr və s. tərəfindən aparılır. Təsərrüfat üsulunda təmir üzrə bütün işlər təsərrüfatın öz gücü ilə - tikinti briqadası, təmir emalatxanası və s. ilə aparılır.

Bina və qurğuların əsaslı təmirinə məsrəflərin analitik hesabların debeti üzrə onların ödənilmə mənbələrindən asılı olmayaraq bütün faktiki xərclər əks etdirilir. Əgər bu tədbirlər əsaslı təmir üçün nəzərdə tutulan vəsait hesabına və təmirlə bir yerdə aparılırsa onda əsaslı məsrəflərin tərkibində ayrı-ayrı aqreqatların yenidən qurulması və avadanlıqların modernləşdirilməsi və səyyari heyət üzrə xərclər uçota alınır.

“Əsaslı təmir” analitik hesabının krediti üzrə ilin axırında faktiki məsrəflərə qədər düzəlişlə, müəyyən olunmuş normativ üzrə il ərzində məsrəflər, qurtarmış təmir üzrə uçota alınan məsrəflərin silinməsi aparılır.

Əsaslı təmirə məsrəflərin analitik uçotu, əsas vəsaitlərin müəyyən olunmuş müvafiq təsnifatında, qruplaşmada aparılır. Bina və qurğuların, ötürücü qurğuların təmirinə məsrəflər hər bir təmir olunan obyekt üzrə aparılır. Təsərrüfat üsulu ilə aparılan bu obyektlər üzrə əsaslı təmirə məsrəflər müəyyən olunmuş xərc maddələri nomenklaturası üzrə analitik uçotda əks etdirilir. Bununla hesablarda aşağıdakı mühasibat yazılışı aparılır:

Debet 23 №-li hesabın, 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabı - əsaslı təmir üzrə ümumi xərc məbləğinə (müvafiq maddələrə bölünməklə);

Kredit 10, 07 №-li hesablar - əsaslı təmirdə işlədilən materialların, neft məhsullarının, avadanlıqların, ehtiyat hissələrinin dəyərinə,

Kredit 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı - əsaslı təmirə göstərilən, təsərrüfatın özünün köməkçi istehsalat xidmətinin dəyərinə (xidmətlər il ərzində plan maya dəyəri üzrə silinir, o ilin axırında faktiki maya dəyərinə çatdırılır),

Kredit 08 №-li “Kapital qoyuluşları” hesabının “Tikinti maşın və mexanizmlərin istismarı” analitik hesabı - əsaslı təmirə aid edilən (işlənilmiş maşın-saatların miqdarına proporsional olaraq) hissəsinə. Əgər tikinti maşın və mexanizmlər yalnız əsaslı təmirdə işləmişdirsə, onda onların istismarı üzrə xərclər 08 №-li hesabı nəzərə almayaraq, 23 №-li hesaba silinir.

Kredit 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı - əsaslı təmirdə məşğul olan işçilərə hesablanmış əmək haqqı məbləğinə,

Kredit 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” hesabı – sosial ehtiyaclara ayırma məbləğinə,

Kredit 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyat” hesabı – məzuniyyətin ödənişi üçün yaradılan ehtiyat məbləğinə.

Əsaslı təmir qurtardıqdan sonra təmir olunmuş obyektlər istismara verilir. Bunun üçün təsərrüfatın rəhbərliyinin təsdiq etdiyi qəbul komissiyası təmir olunmuş və yenidən qurulmuş obyektlərin qəbul-təhvil aktı (102-KT №-li forma) tərtib edirlər. Aktda aparılan təmirin keyfiyyəti, onun faktiki və smeta dəyəri, formada nəzərdə tutulan digər məlumatlar göstərilir.

Təsərrüfatın gücü ilə aparılan traktorların, kombaynların, avtomobillərin və digər mürəkkəb texnikanın əsaslı təmiri, özünün təmir emalatxanasında aparılır və 23 №-li hesabın 1-ci subhesabı üzrə uçota alınır.

Podrat üsulu ilə əsaslı təmir aparıldıqda müəssisə təmirin aparılması üçün podratçı ilə müqavilə bağlayır. Obyektlər tapşırıq – sifariş üzrə podratçıya verilir. Podratçı təmiri qurtardıqdan sonra hesab-faktura yazır və təmir işlərinin ödənişi üçün ödəniş tələbnaməsini təqdim edir. Əsaslı təmir üzrə yerinə yetirilən işin dəyərinə görə podratçıya, hesablama aparıldıqda aşağıdakı kimi hesabların müxabirləşməsi tərtib olunur:

Debet 23 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabı,

Debet 19 №-li “Alınmış sərvətlər üzrə əlavə dəyər vergisi”,

Kredit 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı.

Əsas vəsait obyektlərinin əsaslı təmiri qurtardıqdan sonra istismara verilmək üçün tərtib olunan qəbul-təhvil aktının əsasında mühasibatda yaradılan təmir fondunun hesabına əsaslı təmirin faktiki dəyəri silinir. Bu əməliyyat 23 №-li hesabın 2-ci subhesabının krediti və 89 №-li hesabın 1-ci “Təmir fondu” subhesabının debetində yazılış aparmaqla rəsmiyyətə salınır.

Qurtarmış əsaslı təmir üzrə faktiki xərclər yalnız təmir fondunda olan məbləğ həcmində silinə bilər. Fonda ödənilməyən xərc məbləği bu maddənin tərkibində balansda əks etdirilməklə 31 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabına keçirilir, və təmir fonduna vəsaitlər daxil olduqca silinmə aparılacaqdır.

Əsaslı təmir zamanı təmir olunan obyektlərdə uçota alınan inventar kartoçkaları ümumi kartoçkaların tərkibindən çıxarılır və “Təmirdə olan əsas vəsaitlər” xüsusi bölməsinə qoyulur. Təmir olunmuş və yenidən quraşdırılmış obyektlərin qəbul-təhvil aktlarının əsasında kartotekada təmirin aparılması haqqında yazılış aparılır və onlar kartotekada olan daimi yerinə qaytarılır. Eyni zamanda mürəkkəb maşınlar üzrə də təmir olunan maşının texniki pasportunda təmir haqqında da yazılış aparılır.

Bina və qurğuların cari təmirinə çəkilən xərclər 23 №-li hesabın 2-ci “Bina və qurğuların təmiri” subhesabında uçota alınır, bu məqsəd üçün burada “Cari təmir” analitik hesablar qrupu ayrılır. Məsrəflərin uçotu maddələr nöqteyi nəzərində aparılır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək ödənişinə məsrəflər”;

2. “Tikinti-təmir materialları”,

3. “Sair istehsalat xərcləri”.

Birinci maddə üzrə cari təmir üzrə olan işlərlə məşğul olan fəhlələrə əmək haqqının və məzuniyyət üçün ehtiyatın hesablanması məbləği əks etdirilir. Həmçinin bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar da daxil olmaqla sosial sığortaya ayırmalar uçota alınır.

İkinci maddəyə cari təmir obyektlərində işlədilən tikinti və təmir materiallarının (kərpic, sement, şifer, meşə materialı, dəmir, ayna, kraska, mismar və s.) dəyəri aid edilir.

Üçüncü maddə bütün sair xərclərin – sair material qiymətlilərin, köməkçi istehsalat xidmətinin kənar təşkilatların xidmətinin, cari təmir aparılmasında istifadə edilən əsas vəsaitlərin amortizasiyası və s.-in uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur. Həmin maddə üzrə ƏDV məbləği göstərilməklə 60 №-li hesabla müxabirləşmədə podrat üsulunda yerinə yetirilmiş, əsas vəsaitlərin cari təmirinə ödənilmiş işlərin dəyəri əks etdirilir.

Ayın axırında ay ərzində olan xərclər həmin subhesab üzrə nəzərdə tutulmuş yaxud təmirin qurtarması ilə əsaslı təmirə xərcin silinməsi qaydası kimi yaradılan təmir fondu hesabına silinir.

Registrlərdə əks etdirilmə
Əsas vəsaitlərin təmirinə xərclər, uçotun jurnal-order forması registrlərində aşağıdakı qaydada əks etdirilir. Təmir üçün məsrəflərin uçotu üçün istehsal bölmələrində icarəyə götürənin yaxud təsərrüfathesablı bölmənin şəxsi hesabında (83-KT №-li formada) aparılır. Təmirə məsrəflərin analitik uçotu təmirə və kapital qoyuluşu üzrə xərclərin uçotu cədvəlində (79-KT №-li formada) aparılır. Təmir üçün ayrıca cədvəl blankı açılır, burada şəxsi hesabların və ilk sənədlərin əsasında istehsalat bölmələri və xərc obyektləri üzrə əsaslı təmirə və cari təmirə olan xərclər ayrılıqda yığılır.

Cədvələ əlavə vərəq qoymaqla illik açılır. Təmirin hər bir obyekti üzrə ilin əvvəlinə bitməmiş istehsalatın dəyəri (əsaslı təmir üzrə) əks etdirilir, müxabirləşən hesablar və müəyyən olunan maddələr nöqteyi nəzərincə 23 №-li hesabın debeti üzrə xərclər yığılır. Bunun üçün cədvəldə təmirin hər bir obyektinə ayrıca sətir ayrılır. Cədvəlin sütunları üzrə müəyyən olunmuş maddələr nöqteyi- nəzərincə təmirə olan xərclər müxabirləşən hesablar üzrə bölünməklə əks etdirilir. Hər bir maddə, ona daxil olan müxabirləşən hesabların sayından asılı olmayaraq bir neçə sütun tutur. Podrat üsulunda təmir üzrə işlərin dəyəri 60 №-li hesabla müxabirləşmədə ümumi məbləğdə əks etdirilir. Ayın axırında xərclərin aylıq

yekunu və ilin əvvəlindən artan yekunu çıxarılır. Cədvəlin kredit tərəfində hər bir obyekt üçün onun təmiri başa çatdıqda təmir fondu hesabına xərclərin silinməsi nəzərdən keçirilir.

Ayın axırında cədvəldən dövriyyələr 10-KT №-li jurnal-orderə köçürülür. Bundan başqa başa çatdırılmamış olan obyektlər üzrə qalıq, gələn ayda xərcləri əks etdirmək üçün cədvəlin qoşma vərəqinə köçürülür. Cədvəlin məlumatları həmçinin 10-KT №-li jurnal-orderin axırında təmir üzrə icmal analitik məlumatlar cədvəlini doldurmaq üçün istifadə olunur. Bu cədvəldə ay ərzində debet və kredit üzrə və ilin əvvəlindən əsaslı və cari təmirə olan ümumi məbləğlər göstərilir.

Bundan başqa əsaslı təmir üzrə ümumi məbləğlər aşağıdakı təsnifat qrupları üzrə izah edilir: sahə təyinatlı əsas istehsalat vəsaitlərinin (o cümlədən bina və qurğuların, maşın və avadanlıqların, digər obyektlərin əsaslı təmiri, digər sahələrin əsas istehsalat vəsaitləri həmçinin lazım gəldikdə izah edilməklə, qeyri istehsal təyinatlı əsas vəsaitlər (o da onun kimi)

Cədvəlin axırında təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən, təmirə məsrəflər, qurtarmamış təmirə məsrəf məbləği göstərilir.

Əgər ödənilməyən maliyyələşmə mənbəyinə məsrəflər qalarsa (təmir fondunda vəsait olmadıqda), onda onların məbləği göstərilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər təsərrüfatda az miqdarda əsaslı və cari təmir obyekti olarsa, onda təmirin analitik uçotu üçün 79-KT №-li formanı açmaq lazım gəlir. Bu halda 83-KT №-li şəxsi hesablar formasının əsasında 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış aparılır.

3. Avtonəqliyyat üzrə məsrəflərin uçotu

Ümumi qayda. Məsrəf maddələri.
Kənd təsərrüfatı müəssisələrində avtonəqliyyat geniş tətbiq olunur. O, lazımi istehsalat materiallarının (neft məhsulları, mineral gübrələr, ehtiyat hissələri və i.a.) daşınması, məhsulların daşınması, təsərrüfatdaxili məhsulların daşınması və c. işləri yerinə yetirir.

23 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabında avtonəqliyyatın saxlanması və istismarı subhesablarında avtonəqliyyatın saxlanması və istismarı üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Bu subhesabda yük, minik, sərnişin avtonəqliyyatı və xüsusi təyinatlı avtomaşınlar üzrə məsrəflərin uçotu aparılır. Məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;

2. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;

3. “İşlər və xidmətlər”

4. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;

5. “Sair məsrəflər”.
“Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı” maddəsində sürücünün, avtonəqliyyata xidmət edən digər işçilərin əmək haqqı məbləği, həmçinin məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə eyni zamanda avtonəqliyyata xidmət edən və istismarı ilə məşğul olan işçilərin pensiya fonduna, sosial və tibbi sığortaya ayırmalar da əks etdirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yükçülərin əmək haqqı avtonəqliyyat üzrə məsrəflərə daxil edilmir. Bu məbləğlər bilavasitə avtonəqliyyat xidmətlərinə aid olan hesablara (materialları uçota alan hesablara, istehsal məsrəfləri, məhsul satışı hesablarına və s.) silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsində hesablanmış amortizasiya ayırmaları məbləği və təmirə məsrəflər ya da avtonəqliyyata aid olan (avtomaşınlar, qoşqular, avadanlıqlar, küçələr və s.) əsas vəsaitlər üzrə təmir üçün ehtiyata ayırmalar uçota alınır.

Həmin maddənin tərkibində həmçinin avtomobil rezin şinlərinin (təkərinin) köhnəlməsinin bərpası ilə əlaqədar xərclər uçota alınır. Bura avtorezinlərin vulkanizasiyası, protektorun qoyulması və onun təmiri üzrə sair işlər və bərpaetmə üzrə xərclər silinir. Həmçinin bu maddəyə köhnəlmiş avtorezinin dəyəri silinir. Bu halda 23 №-li hesabın debetində 10 №-li “Materiallar” hesabının 5-ci “Ehtiyat hissələri” subhesabının kreditində yazılış aparılır.

Bu maddəyə həmçinin avtonəqliyyat işlərində işlədilən neft məhsullarının ( benzin, dizel yanacağı və s.) dəyəri aid edilir. Onların sərf edilməsi faktiki satınalma dəyəri üzrə əks etdirilir.

“İşlər və xidmətlər” maddəsi üzrə avtonəqliyyat işləri və digər köməkçi istehsalat xidmətləri, eləcə də kənar təşkilatlar üçün yerinə yetirilmiş işlər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsi qarajın sex heyətinin saxlanılması üzrə məsrəflərin və qabaqcadan maddələrlə toplanmış digər ümumqaraj xərclərinin uçotu üçün ayrılmışdır.

“Sair məsrəflər” maddəsi üzrə xırda inventarların, xüsusi geyimlərin, xüsusi ayaqqabıların, əvvəlki maddələrə daxil olmayan digər xərclərin silinməsi uçota alınır.

İlkin sənədlər
Yük avtonəqliyyatı işlərinin ilkin uçotu yük avtomobillərinin yol vərəqəsində aparılır. Yol vərəqəsi yük avtonəqliyyatı işlərinin əsas uçot sənədidir. Yol vərəqəsi qayda üzrə sürücüyə bir gün və ya bir növbə üçün verilir.

Avtomobilin yol vərəqəsinin bir neçə forması vardır:

Sürücünün işəmuzd gördüyü işə əmək haqqının verilməsi üçün yük avtomobilinin yol vərəqəsi (4 S №-li forma), vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi üçün (4 P №-li forma) və minik avtomobilinin yol vərəqəsi ( 3 №-li forma).

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində işəmuzd əmək haqqının verilməsində, bəzi hallarda isə vaxtamuzd əmək haqqının verilməsi zamanı yol vərəqəsi ən çox tətbiq olunur.

Təsərrüfatda avtobus olduqda ümumiyerdən tam istifadə olunmayan ixtisaslaşmış avtobusun yol vərəqəsindən (6 ixtis. №-li forma), avtonəqliyyatla yüklərin şəhərlərarası daşımalarda – 4 m №-li ixtisaslaşmış yol vərəqəsi formasından istifadə olunur.
Registrlərdə yazılışlar
Yol vərəqəsində məlumatlar məsrəflərin uçotu toplayıcı cədvəlinə (301-KT №-li forma) köçürülür. Hər bir avtomaşına və sürücüyə ayrıca blank açılır, burada xronoloji ardıcıllıqda yol vərəqəsində bütün əsas göstəricilər yazılır, tapşırıqda izah edilməklə saatlar (hərəkətdə olması, boşdayanma, yüklə getməsi), yüklə gedişin miqdarı, ümumi yürüş, daşınmış yüklər, daşınılan yük istiqaməti üzrə gedilən ton-kilometrin miqdarı.

Ayın axırında toplayıcı cədvəldə yerinə yetirilən avtonəqliyyat işləri və məsrəflərin yekunu çıxarılır, lazım gəldikdə icmal cədvəli (həmin formada) tərtib edilir, sonra bölmənin (avtonəqliyyat üzrə) şəxsi hesabı (istehsalat hesabatı) tərtib olunur, burada maddələrlə avtonəqliyyat xərcləri (müxabirləşən hesablar üzrə yığılmaqla) əks etdirilir. Bölünmə ilə yazılış aparılır: yük avtonəqliyyatı, minik maşınları, xüsusi təyinatlı maşınlar, sərnişin maşınları, avtomobil rezinlərinin təmiri və dəyişdirilməsi, sex xərcləri. Ayın axırında sex xərcləri, həmçinin avtomaşının rezininə təmir xərcləri və dəyişdirilməsi avtonəqliyyat xərclərinə kompleks maddələrlə aid olunur. Sex xərclərinin yüklə olan minik və sərnişin avtonəqliyyatı arasında maşın-gün işlərinə proporsional olaraq bölüşdürmə aparılır. Həmçinin şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş avtonəqliyyat işlərinin həcmi uçota alınır, yük avtonəqliyyatı üzrə və ümumi yürüşlə gedilən kilometrin və sərnişin nəqliyyatı üzrə onların plan maya dəyərinin qiymətləndirilməsi aparılır.

Şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) dair əlavədə istehlak xidmətləri üzrə avtonəqliyyat xərclərinin bölüşdürülməsi əks etdirilir. Bu bölgü yük avtonəqliyyatı üzrə ton-kilometrlə yerinə yetirilmiş işin həcminə, sərnişin nəqliyyatı və xüsusi təyinatlı maşınlar üzrə maşın-günü işlərinin miqdarına proporsional olaraq aparılır.

Şəxsi hesabın (istehsalat hesabatının) məlumatları 10-KT №-li jurnal-orderdə yazılış üçün əsasdır. Bölmənin məlumatları (istehsalat hesabatının) şəxsi hesablardan təsərrüfatın bölmələrində avtonəqliyyat ayrı-ayrı sahələrə bölündükdə bütünlükdə avtonəqliyyat üzrə icmal şəxsi hesaba (istehsalat hesabatına) köçürülür.

Müxabirləşən hesablar
23 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabının debeti üzrə yazılış aşağıdakı hesablarla kreditləşir:

- 02№-li “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası)” hesabı – hesablanmış amortizasiya məbləğində;

- “10 №-li “Materiallar” hesabının 3-cü “Yanacaq” subhesabı və 5-ci “Ehtiyat hissələri” subhesabı – işlədilən neft məhsullarının, avtorezinlər və ehtiyat hissələrinin dəyərində, 9-cu köhnəlmiş, istifadə olunanların dəyişdirilməsi subhesabına – xırda inventarların, xüsusi geyimlərin və xüsusi ayaqqabıların dəyərində;

- 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – yerinə yetirilmiş digər köməkçi istehsalat , işlər və xidmətlərin dəyərində;

- 50 №-li “Kassa” hesabı – ödənilmiş xırda xərclərin məbləğində;

- 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı – kənar təşkilatların xidmətlərinə hesablanmış məbləğlərdə.

- 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar” hesabı – sosial sığorta, eyni zamanda pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar üzrə ayırma məbləğində;

-70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabı -hesablanmış əmək haqqı məbləğində;

- 71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı – təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilən xərc məbləğində;

- 79 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödənişlər üçün ehtiyatlar” hesabı – təmir fonduna ayırma məbləğində (əgər belə ayırma təsərrüfatda aparılmışdırsa) və məzuniyyət üçün hesablanmış ehtiyat məbləğində.

23 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə yazılışlar aşağıdakı hesablarla debetləşir:

20 №-li “Əsas istehsalat”-ın 1-ci “Bitkiçilik” subhesabı, 2-ci “Heyvandarlıq” subhesabı, 3-cü “Sənaye istehsalatı” subhesabı - əsas sahələrə və sənaye istehsalatına göstərilən xidmətlərin dəyərində;

23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilən digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin dəyərində;

25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabları – ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat təyinatlı daşımaların dəyərində;

46 №-li “Məhsul (iş,xidmət) satışı” hesabı – məhsulların satışı üzrə və kənara daşımaların dəyərində.
Məsrəflərin silinməsi
Ton-kilometrin faktiki maya dəyəri ilin axırında müəyyən edilir. Bunun üşün hesabın debeti üzrə uçota alınan faktiki xərclərin ümumi məbləği hesablanır, ondan işlənilmiş yağların və digər qaytarılan tullantıların dəyəri çıxılır və özünə göstərilən xidmət işlərindən başqa, avtonəqliyyatla yerinə yetirilmiş ton-kilometrlərin miqdarına bölünür. Sərnişin avtonəqliyyatı üzrə daşınılan adamlar üzrə bir maşın gününün , nəqliyyat təyinatı olmayan xüsusi maşınlar üzrə - xüsusi maşınların işlərinin bir maşın-gününün maya dəyəri hesablanır.

Avtonəqliyyat xidmətinin maya dəyəri hesablandıqdan və ton-kilometrin faktiki maya dəyəri müəyyən edildikdən sonra, il ərzində plan dəyəri ilə xərc hesablarında uçota alınan yerinə yetirilən işlər əlavə yazılış (əgər artıq xərc olarsa) yaxud storno yazılışı (qənaət olduqda) yolu ilə faktiki maya dəyərinə çatdırılır.

İl ərzində avtonəqliyyatdan istifadə olunduqda hesabın krediti üzrə faktiki xərclərin aylıq silinməsi mümkündür. 23 №-li hesabın 4-cü “Avtomobil nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə, yerinə yetirilən işlərin silinməsindən başqa,

avtomaşında yağların işlənməsindən alınan yağların dəyəri, köhnəlmiş avtorezinlər, metal qırıntıları (material qiymətlilərin uçotu üzrə müvafiq hesablarla (10 №-li hesabın 3,5,6-cı subhesabları) müxabirləşmədə mədaxil edilir, artıq işlədilən neft məhsulları tutulduqda 23 №-li hesabın kreditində və 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar” hesabının debetində yazılış aparılır. Bərpa üçün yaramayan köhnəlmiş ehtiyat hissələri 10 №-li hesabın 6-cı subhesabında metal tullantıları mədaxil edilir.

4. At-araba nəqliyyatı üzrə məsrəflərin uçotu
Ümumi qayda. Məsrəf maddələri
Əsas istehsal proseslərinin nisbətən yüksək mexanikləşməsinə baxmayaraq kənd təsərrüfatında müxtəlif yardımçı təsərrüfatlarda at-araba nəqliyyatı tətbiq olunur. İş heyvanları əsas kənd təsərrüfatı işlərinə xidmət etmək üçün (traktorlarla suyun , neft məhsullarının daşınması). Müxtəlif təsərrüfatdaxili işlər üçün qısa məsafələrə müxtəlif yüklərin (toxum, gübrə və s.) daşınması üçün istifadə olunur.

Hər bir təsərrüfatda bir neçə növ iş heyvanlarından (atlar, öküzlər və s.) istifadə etmək olar. Lakin bütün növ iş heyvanları üzrə məsrəflərin uçotu bir analitik hesabda aparılır. Bu məqsəd üçün 23 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” subhesabı üzrə eyni adda analitik hesab açılır. Bura iş heyvanlarının saxlanması üzrə təsərrüfatın bütün faktiki xərcləri daxildir. Məsrəflərin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə aparılır:

1.“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı”;

2. “Yemlər”;

3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması”;

4. “İşlər və xidmətlər”;

5. “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;

6. “Sair məsrəflər”.

“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə iş heyvanlarına xidmət edən işçilərə (ata baxana, gözətçiyə, at tövləsinə baxana və s.) hesablanmış əmək haqqı və məzuniyyət üçün ehtiyat uçota alınır.

Həmçinin bu maddə üzrə sosial sığortaya ayırma, eləcə də bu kateqoriya işcilər üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar əks etdirilir.

“Yemlər” maddəsində iş heyvanlarının saxlanması üçün işlədilən yemlərin ümumi dəyəri əks etdirilir. Yem sərfinin uçotu onların növləri üzrə yem sərfinin uçotu jurnalında aparılır. İşlədilmiş yemlər onların balans dəyəri üzrə məsrəflərə silinir.

Satın alınan yemlər və keçən ildən keçən özünün istehsalı olan yemlər faktiki əldə etmə yaxud istehsal maya dəyəri üzrə silinir, cari ildə istehsal edilən yemlər plan maya dəyəri üzrə silinir. Bununla da ilin axırında hesabların bağlanması işini sadələşdirmək üçün cari ildə işlədilən yemlərin plan maya dəyəri faktiki maya dəyərinə düzəliş edilmir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsi üzrə iş heyvanları, at tövləsi, nəqliyyat vasitələri və at-araba nəqliyyatı üçün istifadə olunan sair əsas vəsait növləri üzrə amortizasiya ayırmaları məbləği, eyni zamanda at-araba nəqliyyatının əsas vəsaitləri üzrə təmir üçün xərclər yaxud təmir üçün ehtiyata ayırmalar əks etdirilir.

“İşlər və xidmətlər” maddəsinə digər köməkçi istehsalatın və kənar təşkilatların at-araba nəqliyyatı üçün yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin dəyəri aid edilir.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsinə at-araba nəqliyyatına dair olan sex (ferma) xərcləri məbləği aid edilir.

“Sair xərclər” maddəsi üzrə əvvəlki maddələrə daxil olmayan at-araba nəqliyyatının saxlanması üzrə bütün xərclər – atların nallanmasına, araba yağı, döşəmə, xırda inventar xərci və s. əks etdirilir.

At-araba nəqliyyatına məsrəflərin uçotu üzrə əsas ilk sənədlər aşağıdakılardır: yem məsarifi cədvəli, digər material qiymətlilərin sərfi üçün sənədlər, əməyin uçotu üzrə sənədlər. Bu sənədlərdə məlumatların toplayıcı cədvəllərdə ümumiləşdirilməsi at-araba nəqliyyatının saxlanmasına bölmənin (istehsalat hesabatının) şəxsi hesabında müvafiq yazılış aparmaq əsas hesab edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) yazılış yuxarıda göstərilən maddələr üzrə, ayrı-ayrı xərc növləri sətirbə-sətir göstərilməklə, maddələrə daxil olanlar müxtəlif müxabirləşən hesablarla (məsələn, birinci maddə üzrə əmək haqqı 70 №-li hesab, məzuniyyət üçün ehtiyata ayırmalar 89 №-li hesab, sosial ehtiyaclara ayırmalar – 69 №-li hesab və s.) məsrəflərə daxil edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) daşınma üzrə yerinə yetirilmiş at-araba nəqliyyatı işləri canlı çəkici qüvvənin iş gününün plan maya dəyəri üzrə qiymətləndirilir.

Şəxsi hesabın krediti üzrə iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı (bala, at tükü, süd və s.) həmçinin istehlak işləri üzrə at-araba nəqliyyatı xidməti müəyyən olunmuş qaydada bölüşdürmə yolu ilə məsrəflərin aylıq silinməsi uçota alınır.

Hesabların müxabirləşməsi
23 №-li hesabın 7-ci “At-araba” nəqliyyatı subhesabın debeti üzrə yazılış zamanı konkret xərc növlərindən asılı olaraq hesab kreditləşir:

10 “Materiallar” hesabının “Yemlər, toxumlar, əkin materialı” subhesabında – işlədilmiş yemlərin dəyərində;

23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı – göstərilmiş digər köməkçi istehsal xidmətinin dəyərində;

71 “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı – təhtəlhesab şəxslə ödənilən xərc məbləğində.

23 №-li hesabın 7-ci “At-araba nəqliyyatı” subhesabının krediti üzrə il ərzində at-araba nəqliyyatı işləri və xidmətləri müvafiq yerinə yetirilmiş işlərlə istehlak xidmətləri hesabına silinir. Burada at-araba nəqliyyatında iş-vahidi iş heyvanlarının növündən asılı olmayaraq bir iş günü hesab edilir. Bu hesabın krediti üzrə işlərin silinməsindən başqa 40 №-li “Hazır məhsullar”, 11№-li

“Böyüdülməkdə və kökəldilməkdə olan heyvanlar”, 10 №-li “Materiallar” hesabı ilə müxabirləşmədə - iş heyvanlarından alınan məhsul çıxışı: bala, at tükü, süd, peyin və s. əks etdirilir.