I fəSİL. İDarəetmə UÇotunun nəZƏRİ Əsaslari idarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri

II FƏSİL. İSTESALAT MƏSRƏFLƏRİ VƏ ONLARIN TƏSNİFATI
1. İdarəetmə uçotunun əsas obyektlərindən biri kimi

məsrəflər
Optimal idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün təşkilatın istehsal fəaliyyətinin bütün mərhələlərində olan məsrəfləri bilmək lazımdır. Məsrəflərin təhlili onların effektivliyini aydınlaşdırmağa, xərclərin həddən artıq olmasını müəyyən etməyə, işlərin keyfiyyət göstəricilərini yoxlamağa, qiymətlərin düzgün müəyyən edilməsinə, xərclərin tənzimlənməsi və nəzarət edilməsinə, mənfəət səviyyəsi və istehsalın rentabelliyini planlaşdırmağa kömək edir.

Buna görə idarəetmə uçotunun əsas obyektlərindən biri məsrəflər sayılır. Uzun müddət ərzində aşkar olunun xərclər “Səbət (bir yerə yığmaq) metodu” ilə qeydə alınırlar. Bütün hesabat dövrü ərzində istehsala sərf olunan bütün vəsaitlər, onların istehlak yerləri və onların müəyyən məqsədə yönəldilməsindən asılı olmayaraq vahid mühasibat registrlərində qeydə alınır. Nəticədə buraxılan məhsulun çeşidi və quruluşu nəzərə alınmadan faktiki xərc məbləği görünür. Belə metod müəssisəyə istehsal xərclərinə nəzarət üçün xərclərin sahələr üzrə (əsas istehsalat, köməkçi istehsalat, ümumistehsalat, ümumtəsərrüfat xərcləri və i.a.), onların əmələgəlmə yerləri (sex, şöbə, briqada və i.a.), buraxılan məhsulların növləri üzrə (yerinə yetirilən işlər, göstərilən xidmətlər) lazımi məlumatların alınmasına imkan vermir.

1887-ci ildə ingilis iqtisadçılarının birinci olaraq istehsalat hesablarına həsr olunmuş nəzəri əsəri dərc olunur. Müəlliflər məsrəflər haqqında məlumatların bildirilməsini yüksəldə bilən və onlara nəzarətin gücləndirilməsinə kömək edən, məsrəflərin daha çevik uçot sisteminin yaradılmasını təklif edirlər. Bu sistemin əsasında xərclər şərti-daimi və şərti-dəyişən xərclərə bölünür. Alimlər müəyyən etmişlər ki, şərti-dami xərclərin dəyişilməsi istehsal edilən məhsulların həcmindən bir başa asılı deyil, dəyişən xərclər isə istehsalın həcminin artması yaxud azalmasına bir başa proporsional olaraq artır yaxud azalır. Bunun əsasında buraxılan və satılan məhsulların həcmindən asılı olaraq şərti-daimi və şərti-dəyişən xərclərin təhlil edilməsinə və müəssisə mənfəətinin planlaşdırılmasına imkan verən “direkt-kostinq” konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Bununla əlaqədar müəssisədə nə qədər ki, maya dəyərinin tam və düzgün müəyyən edilməsi vəzifəsi həll edilməmişdir, bir o qədər xərclər səmərəsiz olur, onda bu haldan qaçmaq lazımdır. Bu vəzifənin həll edilməsi “standart-kost” sistemində aşkar olundu. Bu sistemdə faktiki xərclər mütərəqqi normaların əsasında işlənib hazırlanmış standartla normalaşdırılmış məsrəflərlə müqayisə olunur.

Bununla da müdiriyyət nəinki məsrəfləri müəyyən etdi, eyni zamanda meydana çıxan səmərəsiz xərclərin qarşısını alaraq ehtiyatlardan istifadəyə tam nəzarət etdi. Beləliklə məsrəflərin uçotu inkişaf etməyə başladı. Xərclər nəinki bütün müəssisə çərçivəsində nəzərdən keçirilir, eyni zamanda cavabdeh şəxslərin təyinatı ilə xərclərin məsuliyyət mərkəzləri üzrə ayrılır və bu sonralar məsuliyyət mərkəzi konsepsiyasının formalaşmasına gətirib çıxardı.

2. Anlayışlar: məsrəflər, məsariflər, xərclər, uçot obyektləri,

kalkulyasiya obyektləri, xərclərin əmələ gəlmə yerləri,

məsuliyyət mərkəzi

İdarəetmə uçotu sistemini daha dolğun başa düşmək üçün aşağıdakı anlayışları ayırmaq və iqtisadi mahiyyətini bilmək lazımdır.

Məsrəflər ilə gələcəkdə gəlir gətirmək qabiliyyəti olan, müəssisənin aktivi kimi balansda əks etdirilən və məhsul istehsalına, yerinə yetirilən işə, göstərilən xidmətə sərf edilmiş vəsaitlərin dəyərini başa düşmək lazımdır. Buradan bu nəticə çıxır ki, “məsrəflər” anlayışı, “istehsala məsrəflər” anlayışına nisbətən geniş anlayışdır. İstehsala olan məsrəflərdə məhsul (iş, xidmət) istehsalı prosesində sərf edilən vəsaitlər hissəsi göstərilir.

Praktikada müəyyən dövr ərzində istehsalat məsrəflərinin xarakteristikası üçün bəzən “istehsal xərcləri” termini tətbiq edilir.

İstehsal məsarifi - təşkilatın özünün istehsalat və satış (kommersiya) fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün pul ifadəsində olan məsariflərin məcmuunu göstərir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda “məsrəflər” termini “xərclər” termini ilə eyniləşdirilir. Lakin bu kateqoriyanın daha diqqətlə öyrənilməsi onlarda ciddi fərqlərin olmasını sübut edir. Beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğun olaraq xərclər özlüyündə zərərlərə və məsrəflərə daxil edilir. Təşkilatın xərcləri ilə müəssisənin aktivlərinin (pul vəsaitlərinin, digər əmlakın) təsərrüfatdan çıxması nəticəsində iqtisadi gəlirin yaxud öhdəliklərin yaranması bu təşkilatın kapitalının azalmasına gətirib çıxarmasını etiraf etmək lazımdır. Başqa sözlə xərcləri gəlirin alınması ilə əlaqədar təşkilatın çəkdiyi məsrəflər hissəsi kimi də izah etmək olar.

Məsrəflərin uçot obyektləri istehsalat fəaliyyəti gedişində (içlərin, xidmətlərin, düzəldilən sifarişlərin və s. növlərinin) olan məsrəflərin uçota alınmasıdır.

Kalkulyasiya obyektləri istehlak dəyəri olan başa çatdırılmış işlər, xidmətlər, istehsalatdan alınan məhsullardır ki, bunların da maya dəyəri hesablanır. Kalkulyasiya obyektləri məsrəf obyektləri ilə eyniləşdirilir.

Xərclərin əmələ gəlmə yeri – müəssisənin struktur bölməsidir (sex, şöbə, briqada , ferma və s.). Bununla struktur bölmələrə nəzarət və idarəetmə üçün planlaşdırma və istehsalat xərclərinin uçotu təşkil edilir.

Məsuliyyət mərkəzini fəaliyyət nəticəsinə görə müəssisənin ayrıca seqmenti (hansı ki, onun rəhbəri məsuliyyət daşıyır) kimi müəyyən etmək olar. Hər bir xərclərin əmələ gəlmə yeri özünün məsuliyyət qaydasına uyğun olmalıdır.


3. Məsuliyyət mərkəzinin növləri
Hazırda praktikada məsuliyyət mərkəzi üzrə analitik idarəetmə uçotunun təşkilinə başlanması göstərilir.

İdarəetmə uçotunda xərclərin uçotu yalnız bütünlükdə müəssisə üzrə deyil, müəssisə daxilində xərclərin uçotunu cavabdehlik mərkəzi və xərclərin əmələ gəlmə yerləri üzrə aparılmalıdır.

Məsuliyyət mərkəzi dedikdə özünün fəaliyyət sahəsi dairəsində (ferma, briqada və s.) idarəetmə qərarlarını qəbul etmək hüququ və imkanı olan idarə edən cavabdeh şəxsin (menecerin) fəaliyyət sahəsi başa düşülür.

Xərc yeri dedikdə xərcin harada aparılma yeri başa düşülür.

Cavabdehlik mərkəzi və xərcin əmələ gəlmə yeri üzrə uçotun təşkili xərclərlə idarəetmənin desentralizasiyasına (mərkəzi orqanların bəzi vəzifələrinin yerli orqanlara verilməsi), bütün idarəetmə səviyyələrində onların təşkilinə müşahidə etməyə, hər bir bölmənin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin nəzərə almaqla xərclərə nəzarətin spesifik metodlarından istifadə etməyə, qeyri məhsuldar xərclərin günahkarlarını aşkar etməyə və nəticədə təsərrüfat işlərinin aparılmasının iqtisadi səmərəliliyinin əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsini təmin etməyə imkan verir.

Məsuliyyət mərkəzi üzrə uçot təşkil edilərkən hər bir mərkəzin menecerinin səlahiyyəti, hüquq və vəzifə sahəsini düzgün müəyyən etmək mümkündür. Bununla bərabər planlaşmanın təfsilatı ilə göstərilmə dərəcəsi, xərclərin uçot obyektlərinin aşkar edilməsi təhlil və idarəetmə qərarının qəbul edilməsi üçün xərclərin tərkibi kifayət olunan səviyyədə olmalıdır.

Məsuliyyət mərkəzi funksiya prinsipi üzrə ayrılır (istehsalat, təchizat, satış, idarəetmə).

Mühasibat sistemi – məsrəflər və nəticələr haqqında informasiyaların toplanılmasını əks etdirilməsini, təhlilini və təqdimatını təmin edir və konkret rəhbərliyin və struktur vahidlərinin fəaliyyətinin nəticələrini qiymətləndirməyə və nəzarət etməyə imkan verir ki, bu da cavabdehlik mərkəzi üzrə uçot adlanır.

Cavabdehlik mərkəzi üzrə məsrəflərin uçotu, kalkulyasiyanın aparılmasından ayrılır və məsrəflərə nəzarət vəsaiti kimi istifadə olunur.

Cavabdehlik mərkəzi üzrə uçot, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin müəssisələrində idarəetmə uçotu çərçivəsində yaxşı işlənib hazırlanmışdır.

Məsuliyyət mərkəzlərinin funksiyalarını yerinə yetirilmə prinsiplərinə görə əsas və köməkçi cavabdehlik mərkəzi funksiyalarına görə təsnifləşdirmək olar.

(sxem 2.1)

Sxem 2.1

Məsuliyyət mərkəzinin təsnifatı sxemi

Məsuliyyət mərkəzləri

Əsas cavabdehlik mərkəzləri

Köməkçi cavabdehlik mərkəzləri

Material ehtiyatlarına nəzarət edənlər

Ümumtəsərrüfat

Əsas istehsalatın struktur bölməsi

Xidmətedici əsas istehsalat prosesi

İdarəetmə

Satış

Əsas cavabdehlik mərkəzləri bilavasitə istehlak üçün məhsul hazırlayırlar. Mərkəzlər material ehtiyatlarına nəzarət edən, əsas istehsalat bölməsi, idarəetmə və satış mərkəzlərinə bölünür. Material ehtiyatlarına baxan cavabdehlik mərkəzinə təchizat və anbar təsərrüfatı daxil edilir. Əsas istehsalatın struktur bölməsi məhsul istehsalının texnoloji prosesini əhatə edir. İdarəetmə mərkəzinə müəssisənin idarəetmə funksiyasını həyata keçirən cavabdehlik mərkəzi aid edilir, məsələn, müdiriyyət, plan şöbəsi satış mərkəzi müəssisənin marketinq və məhsul satışı vəzifələrini həll edir.

Köməkçi cavabdehlik mərkəzi istehsalda dolayı iştirak edir, əsas cavabdehlik mərkəzi üçün xidmət göstərir, iş yerinə yetirir.

Köməkçi cavabdehlik mərkəzi ümumtəsərrüfat (sosial sfera obyektləri, təsərrüfat şöbəsi) və xidmətedici istehsalat prosesi mərkəzinə (təmir emalatxanası, maşın-traktor parkı və s.) ayrılır.

4. Xərclərin əmələ gəlmə yerindən asılı olaraq istehsal prosesində

xərclərin təsnifatı
Xərclərin əmələ gəlmə yerindən asılı olaraq istehsal sferasında xərclər konkret növlər üzrə bölünür:

- əsas istehsalatda yəni əsas məhsulu buraxan istehsalatda xərclər (məhsul üçün müəssisə təşkil edilir);

- istehsalın təşkili və idarə edilməsi üzrə, yəni istehsal-texniki heyətin – mühəndisin, texnikin, ustanın, briqadirin və s. əmək məsrəfləri və istehsalatın təşkili və rəhbərliyi ilə əlaqədar material məsrəfləri. Bu xərclər müəyyən olunan vaxtda əsas istehsalata silinir;

- köməkçi istehsalat xərcləri – yəni əsas istehsalata xidmət göstərməklə, onlar üçün müəyyən işin görülməsinə və xidmət göstərilməsinə olan xərclərdir. Bura təmir emalatxanası, avtomobil nəqliyyatı, canlı çəkici qüvvə, elektrik təchizatı, su təchizatı, istilik təchizatı, qaz təchizatı, tara istehsalı və i.a. daxildir. Köməkçi istehsalatda işlər və xidmətlər qayda üzrə hər ay müvafiq əsas istehsalat xərclərinə silinir.

- xidmətedici istehsalat və təsərrüfat xərcləri, yəni mənzil-kommunal təsərrüfatı, ictimai iaşə, məişət xidməti müəssisələri, uşaq müəssisələri (əgər onlar müəssisənin balansında vardırsa) üçün olan xərclərdən ibarətdir. Bu xərclər köməkçi istehsalatdan fərqli olaraq əsas istehsalata silinmir. Onların hər birinin ötürülmə mənbələri vardır: məsələn yeməkxana və bufetlərdən əldə olunan gəlir, mənzil-kommunal təsərrüfatında mənzil kirayəçilərindən daxil olmalar, valideynlərdən və məqsədli istiqamətlərdən (uşaq müəssisələri) daxil olmalar və i.a. Bu müəssisələr həmin təşkilatda əsas istehsalatla bir başa əlaqəsi yoxdur, ancaq onlar işçoilərin məişət ehtiyacına xidmət edir və müəssisədə istehsal prosesinin normal gedişini təmin edir.

Bu təsnifata uyğun məsrəflərin uçotu üçün mühasibat uçotunda hesablar ayrılır. Bu təsnifat mövcud hesablar planında aşağıdakı qaydada əks etdirilir.

Əsas istehsalata məsrəflər eyni adlı 20 №-li hesabda uçota alınır. Əsas istehsalat ixtisaslaşma dərəcəsindən asılı olaraq 20 №-li hesab üzrə subhesablar sistemi qurulur. Məsələn, kənd təsərrüfatı müəssisələri çox sahəli olduğu üçün 20 №-li hesaba dair subhesablar açılır: 20-1 “Bitkiçilik”, 20-2 “Heyvandarlıq”, 20-3 “Sənaye istehsalatı”. Digər müəssisələrdə başqa subhesablar açıla bilər.

İstehsalın təşkili və idarəetmə üzrə xərclər 25 № ” Ümumistehsalat xərcləri” və 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesablarında uçota alınır.

Köməkçi istehsalatda xərclər eyni adlı 23 №-li hesabda uçota alınır. Bu hesab üzrə köməkçi istehsalatın konkret növləri üzrə subhesablar açılır: təmir emalatxanası, avtomobil nəqliyyatı, elektrik təchizatı, su təchizatı , qaz təchizatı və s.

Xidmətedici istehsalat və təsərrüfat üzrə xərclər eyni adlı 29 №-li hesabda uçota alınır. Bu hesaba dair xidmətedici istehsalatın və təsərrüfatın növləri üzrə subhesablar açılır: yaşayış-kommunal təsərrüfatı, ictimai iaşə müəssisəsi, məktəbəqədər uşaq bağçası və s.

5. Məhsulun maya dəyərinə daxil edilməsi üsullarına

görə xərclərin təsnifatı
Xərclərin uçotunun düzgün təşkili üçün onların elmi əsaslandırılmış təsnifatının mühüm əhəmiyyəti vardır. Planlaşdırma və məhsulların maya dəyərinin hesablanması üzrə normativ sənədlərdə, məhsulların, işlərin, xidmətlərin kalkulyasiyasının aparılması sistemində müəyyən olunmuş funksiyanı yerinə yetirən məhsulların maya dəyərinə daxil olması üsuluna görə xərclərin təsnifatı nəzərdə tutulmuşdur. Bu əlamətə görə xərclər müstəqim və qeyri müstəqim xərclərə bölünür.

Konkret məhsul növü istehsalı, konkret işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər müstəqim xərclər adlanır və onlar (əmək haqqı, material xərcləri) bir başa maya dəyərinə daxil edilə bilər. Məhsul vahidinə düşən müstəqim xərclərin həcmi praktiki olaraq istehsalın həcmindən asılıdır.

Belə xərclər 20 №-li”Əsas istehsalat”, 23 №-li “köməkçi istehsalat”, 29 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesablarının debetinə aid edilməklə 70 №-li “əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 10 №-li “Materiallar” və s. hesablarının krediti ilə müxabirləşir.

Bir neçə məhsul növü istehsalı üçün ümumi xarakter daşıyan və baş verməsi anında onları konkret məhsul növlərinə (iş, xidmətlərə) aid etmək mümkün olmayan xərclər qeyri müstəqim xərclər adlanır. Belə xərclər ayrı-ayrı məhsul növləri arasında müəssisənin seçdiyi bölüşdürmə bazasının əsasında (müstəqim xərclərə, əsas əmək haqqına, əkin sahəsinin miqdarına və s. proporsional olaraq) bölüşdürülür. Bu metodika mühasibat uçotu məqsədi üçün müəssisənin uçot siyasətində göstərilir. Qeyri müstəqim xərclərinə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərini aid etmək olar.

Ümumistehsalat xərclərinə aid edilir: istehsalat bölmələrinin idarəetmə aparatının saxlanması, avadanlıqların saxlanılması üzrə amortizasiya və məsrəflər, bölmə binalarının saxlaması və təmir xərcləri və s.

Ümumtəsərrüfat xərclərinə inzibati idarə xərcləri, kənar təşkilatların göstərdikləri məsləhət xidmətlərinin ödənişi və s. daxil edilir.

Qeyri müstəqim xərclərin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar baza miqyası dairəsində dəyişmir, bu cür xərclər daimi xərclər adlanır.

Baş verən qeyri müstəqim xərclər əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar, sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar, material məsrəflərinin uçotu üzrə hesabların krediti ilə müxabirləşmədə 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesablarının debeti üzrə uçota alınır. Belə xərclər hesabat dövrünün axırında istehsal edilən əsas məhsul növlərinin maya dəyərinə daxil edilir. Bununla da qeyri müstəqim xərcləri uçota alan hesablar kreditləşir, əsas istehsalat məsrəflərini uçota alan hesablar isə debetləşir.

6. İstehsalın həcminə olan münasibətə görə xərclərin təsnifatı
Xərclərin təsnifatının seçilməsinin mühüm şərti istehsalın həcminə olan münasibətə görə daimi və dəyişən xərclər üzrə onların qruplaşdırılmasıdır.

İstehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayan xərclər daimi xərclər adlanır. Belə xərclərə binaların saxlanması xərclərini, amortizasiya, reklam xərclərini, idarə aparatı işçilərinin əmək haqqı və s. aid etmək olar. Daimi xərclər məhsul vahidi üçün tutulmuşdur. Bu istehsalın həcmindən asılı olaraq dəyişir – istehsalın həcmi artdıqda (azaldıqda) azalır (artır). Hesablamada bütün istehsal edilən məhsulun həcminə belə xərclərin miqdarı dəyişməz qalır.

İstehsalın həcmindən bir başa asılı olan xərclər dəyişən xərclərə aid edilir. Bunlar xammal və əsas material xərcləri, istehsalat işçilərinin əmək haqqıdır. Məhsul vahidinə nəzərdə tutulmuş dəyişən xərclər daimidir.

Praktikada dəyişən və daimi xərclərin dəqiq sərhəddini demək olar ki, müəyyən etmək mümkün olmur, belə ki, onlardan bəzisi yarım – daimi, yaxud yarımdəyişən olur. Odur ki, bəzən onlar şərti-daimi yaxud şərti-dəyişən adlanır.

İstehsalın həcminə, buraxılan məhsulun çeşidinin rəqabət qabiliyyətliliyinə, rentabellik həddinin təhlilinə tənqidi nöqteyi nəzərdən olan hesablamaların əsasında son nəticədə müəssisənin iqtisadi siyasətinin seçilməsi əsasında daimi və dəyişən xərclərə bölünmə aparılır.
7. İdarəetmə qərarlarının qəbul edilməsinə görə xərclərin təsnifatı
İdarəetmə qərarları əsasən gələcəkdə veriləcək. Deməli rəhbərə gözlənilən xərclər və gəlirlər haqqında ətraflı informasiyalar lazımdır. Belə bir informasiya əldə etmək üçün xərclər aşağıdakı növlərə bölünür:

- dəyişən, daimi xərclərə;

- qərarlar qəbul edilərkən nəzərə alınan və nəzərə alınmayan xərclərə;

- qaytarılmayan xərclərə;

- xəyali xərclərə;

- taqsırlandırma xərcləri;

- marjinal gəlilər və xərclərə;

- planlaşdırılan və planlaşdırılmayan xərclərə.

Dəyişən xərclərə o xərclər daxildir ki, onlar bir başa istehsalın həcmindən asılı olaraq dəyişir, yəni müəssisənin işgüzar aktivlik səviyyəsindən asılıdır. Bu xərclər istehsalat fəhlələrinin əsas əmək haqqından, xammal və əsas materiallardan ibarətdir. Məhsul vahidinə nəzərdə tutulmuş dəyişən xərclər dəyişməz qalır.

İstehsalın həcminin dəyişməsindən (yəni müəssisənin işgüzar aktivlik səviyyəsindən) asılı olmayan xərclərə daimi xərclər deyilir.

Belə xərclərə idarəetmə işçilərinin əmək haqqını, reklam xərclərini, amortizasiyanı, binaların saxlanması xərclərini aid etmək olar. Məhsul vahidinə nəzərdə tutulan daimi xərclər istehsalın həcmindən asılı olaraq dəyişir –istehsalın həcmi artıqda (azaldıqda) azalır (artır).

Daimi və dəyişən xərclərə bölünmə istehsalın həcminə tənqidi nöqteyi nəzərdən yanaşmaların, rentabellik həddinin təhlili, buraxılan məhsulların çeşidi, rəqabətqabiliyyətli olması kimi hesablamaların əsasında aparılır.

Qərarlar qəbul edilərkən hesablamalarda nəzərə alınan xərclər – bu o xərclərdir ki, onlar qəbul edilən qərardan asılıdır. Hesablamalara daxil edilməyən xərclər, qəbul edilən qərardan asılı deyil.

Qaytarılmayan xərclər – bu, keçən dövrün xərcləridir, hansı ki, əvvəl qəbul edilmiş qərarların nəticəsində meydana gəlmiş və onları gələcəkdə dəyişmək mümkün deyil.

Xəyali xərclər - bu xərclər resursların məhdudluğu halında qərar qəbul edilərək əlavə olunur, lakin gələcəkdə onlar ola da bilər və olmaya da bilər. Mahiyyət etibarı ilə belə xərclər istehsalat resurslarından istifadə üzrə müəssisənin imkanlarını xarakterizə edir. Əgər resurslar məhdud deyilsə, onda xəyali xərclər sıfıra bərabərdir.

Taqsırlandırma xərcləri - əlavə məhsul partiyası hazırlandıqda meydana çıxır. Əgər qəbul edilən qərar nəticəsində daimi xərclər dəyişirsə, onda onların artımına taqsırlandırma xərcləri yaxud xərclərin çoxalması kimi baxmaq lazımdır. Əgər əlavə məhsul partiyasının buraxılışı haqqında qəbul edilmiş qərar daimi xərclərin artması ilə nəticələnmirsə, onda taqsırlandırma xərcləri sıfıra bərabər olur.

Marjinal gəlirlər və xərclər - bu, nə məhsul vahidinə, nə də cəmi məhsul buraxılışına hesablamada olan əlavə xərclər və gəlirlərdir.

Planlaşdırılan xərclər - bu, müvafiq norma, normativ, limitlə müəyyən istehsalın həcmi üçün nəzərdə tutulan xərclərdir. Onlar məhsulun plan maya dəyərinə daxil edilir.

Planlaşdırılmayan xərclər - belə xərclər yalnız məhsulun faktiki maya dəyərində əks etdirilir.

8. Maya dəyərinin və alınan mənfəətin müəyyən edilməsinə görə xərclərin təsnifatı

Hər hansı xərclərin təsnifatının məqsədi – düzgün, səmərəli əsaslandırılmış qərarların qəbul edilməsində rəhbərə köməkdir. Rəhbər hər hansı səviyyədə qərar qəbul edərkən hansı çəkilən xərcin gəlirli olmasını bilməlidir. Deməli xərclərin təsnifatı prosesinin əsas mətləbinin nədən ibarət olunması bilinməlidir ki, xərcin hansı hissəsi rəhbərə kömək edə bilər.

Maya dəyərinin və alınan mənfəətin müəyyən edilməsinə görə xərclər aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

- müstəqim və qeyri müstəqim xərclər;

- əsas və üstəlik xərclər;

- istehsal və qeyri istehsal xərcləri;

- gələcək hesabat dövrünün xərcləri;

- gələcək hesabat dövrünün xərcləri və qarşıdakı xərclər;

- sadə və kompleks xərclər.

Müstəqim xərclər konkret məhsul növü istehsalı, konkret işin (xidmətin) yerinə yetirilməsi ilə əlaqədardır. Buna görə həmin xərclər birbaşa məhsulun maya dəyərinə daxil edilir (material xərcləri və müstəqim əmək haqqı xərcləri). Məhsul vahidinə düşən müstəqim xərclərin həcmi praktiki olaraq istehsalın həcmindən asılı deyil.

Qeyri müstəqim xərclər hər hansı bir konkret məhsulun deyil, bütün istehsal edilən (bir neçə) məhsulun istehsalı ilə əlaqədardır. Onlar bir neçə növ məhsul üçün ümumidir. Belə xərclər müəssisənin seçdiyi hər hansı şərti üsulun (bölüşdürmə bazasının) köməyi ilə (müstəqim xərclərə, əsas əmək haqqına, əkin sahəsinin miqdarına və s. mütənasib olaraq) ayrı-ayrı məhsul növləri arasında bölüşdürülür. Qeyri müstəqim xərclərə ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərini - əsas vəsaitlərin saxlanması və istismar xərclərini, idarəetmə xərclərini və s.ni aid etmək olar.

Qeyri müstəqim xərclərin xüsusiyyəti baza miqyası dairəsində (müəyyən olunmuş intervalda istehsalın (satışın) həcmi bu halda xərclər dəyişməz qalır) onların dəyişməz olmasıdır.

Əsas xərclər bilavasitə məhsul istehsalı (yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmətlər) ilə əlaqədardır. Bu cür xərclər materialların, xammalın dəyəri, əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı daxil edilir.

Üstəlik xərclərə istehsalın idarə edilməsi və onlara göstərilən xidmətlə əlaqədar olan xərclər aid edilir. Bu xərclərə inzibati-idarə heyətinin əmək haqqı binaların isidilməsi, ümumtəsərrüfat təyinatlı bina və inventarların amortizasiyası, saxlanması və başqa xərclər aid edilir. Bu xərclər ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərclərində uçota alınır.

İqtisadi ədəbiyyatlarda bir çox hallarda məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsindəki roluna görə əsas və üstəlik xərcləri qruplaşdırdıqda, onlar müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərlə qarışdırılır, əsas xərcləri müstəqim xərclərlə, üstəlik xərcləri qeyri-müstəqim xərclərlə eyniləşdirirlər. Əlbəttə xərclərin təsnifatına bu cür yanaşmaq düzgün deyil. Amortizasiya xərcləri istehsal prosesindəki roluna görə əsas xərc kimi çıxış etməsinə baxmayaraq, məhsulun maya dəyərinə daxil edilmə üsuluna görə qeyri-müstəqim xərc hesab olunmalıdır.

Ona görə ki, əsas vəsaitlər və onlardan hesablanan amortizasiya xərcləri olmadan məhsul istehsalını həyata keçirmək olmaz. Buna görə amortizasiya ayırmaları əsas xərc kimi çıxış edir. Lakin istehsal prosesi zamanı eyni növ əsas vəsait bir neçə məhsulun istehsalına xidmət etdiyinə görə, ondan hesablanan amortizasiyanı konkret məhsulun maya dəyərinə daxil etmək mümkün deyil. Ona görə də həmin əsas vəsaitlərdən hesablanan amortizasiya əvvəlcə qeri-müstəqim xərc kimi uçota alınır, sonra dolayı yolla (bölüşdürmə yolu ilə) məhsulun maya dəyərinə daxil edilir.