I fəSİL. İDarəetmə UÇotunun nəZƏRİ Əsaslari idarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri

İstehsal xərclərinə satış vaxtına qədər hazır məsulların istehsalı və bitməmiş istehsal ilə əlaqədar olan xərclər ( müstəqim material xərcləri, müstəqim əmək haqqı xərcləri, ümumistehsalat xərcləri) daxil edilir.

Qeyri-istehsal xərcləri (hesabat dövrünün xərcləri yaxud dövrü xərcləri) ehtiyatlar qiymətləndirilərkən nəzərə alınmır. Qeyri istehsal xərclərinə kənd təsərrüfatı müəssisələrində məhsul satışı ilə əlaqədar olan xərcləri aid etmək olar.

Gələcək hesabat dövrünün xərcləri həqiqi olaraq cari hesabat dövründə baş verir, lakin məhsulun maya dəyərinə gələcək hesabat dövrlərində daxil edilir. Bu cür xərclərə qabaqcadan ödənilən icarə haqları, qəzet və jurnallara abunə yazılışı üzrə xərclər daxil edilir. Bu “Gələcək dövrün xərcləri” hesabında uçota alınır. Bu xərclər aid ediləsi dövrlər çatdıqca, hər ay bərabər hissə ilə məhsulun maya dəyərinə (yəni istehsal məsrəflərini uçota alan hesablara) silinir.

Qarşıdakı xərclər dedikdə cari hesabat dövründə aparılmayan, lakin həmin dövrdə məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclər başa düşülür. Belə xərclərə işçi heyətinin məzuniyyət haqqını ödəmək, əsas vəsaitlərin təmirini aparmaq və s üçün yaradılan ehtiyatlar daxildir. Həmin xərclər plan üzrə müəyyən edilmiş qaydada məhsulun maya dəyərinə daxil edilir və istehsalat məsrəflərini uçota alan hesablarda əks etdirilir. Həmin xərclər baş verdikcə qabaqcadan yaradılmış ehtiyat hesabına silinir.

Sadə xərclər istehsala məsrəf olunan bir ünsürlü xərclərə deyilir. Bu əlamət üzrə məhsulun maya dəyərini yaradan məsrəflər aşağıdakı ünsürlər üzrə qruplaşdırılır:

- material məsrəfləri;

- əmək haqqı xərcləri;

- amortizasiya ayırmaları;

- sair xərclər


Kompleks xərclər bir neçə ünsürdən ibarətdir. Belə xərclərə ümumisteh-salat və ümumtəsərrüfat xərcləri aid edilir. Bu xərclər praktiki olaraq bütün ünsürləri kompleks xərc maddələri şəklində məhsulların maya dəyərinə daxil edilir.
9. Məsuliyyət mərkəzinin istehsalat fəaliyyətinə nəzarəti və

tənzimlənməsinə görə xərclərin təsnifatı
Cavabdehlik mərkəzinin istehsalat fəaliyyətində nəzarət və tənzimləmə məqsədi ilə xərclər təsnifləşdirilir:

- tənzimlənən və tənzimlənməyən xərclər;

- səmərəli və səmərəsiz xərclər;

- norma dairəsində olan və normadan kənarlaşan xərclər;

- nəzarətolunan və nəzarətolunmayan xərclər.

Tənzimlənən xərclər - cavabdehlik mərkəzi üzrə uçota alınmış xərclərdən ibarətdir. Bu xərclər menecer tərəfindən olan təsirdən asılıdır.

Bütünlükdə müəssisə üzrə bütün xərclər tənzimlənir, lakin menecer heç də bütün xərclərə təsir edə bilmir. Məsələn, müəssisənin müdiriyyətinin ixtiyarı vardır ki, istehsalat ehtiyatlarının satın alınmasını, adamların işə götürülməsini və s. tənzimləsin. İstehsalat bölməsinin rəhbəri isə belə xərclərə təsir edə bilmir. Müdiriyyətin təsir edə bilmədiyi xərclər, onun tərəfindən tənzimlənməyən xərclər adlanır.

Səmərəli xərclər o xərclərdir ki ,xərc çəkilməsi nəticəsində məhsul istehsal olunur və istehsal olunun məhsulların satışa göndərilməsindən gəlir alınır.

Səmərəsiz xərclər –o xərclər hesab olunur ki, çəkilən xərc nəticəsində məhsul istehsal edilmir və gəlir götürülmür. Bu xərclər əsasən zay məhsul alınmasından, heyvanların ölümündən, boş dayanmadan, materialların xarab olmasından və s.dən olan itgilərdir.

Xərclərin norma dairəsində olan xərclərə və normadan kənarlaşan xərclərə bölünməsi zamanı bölmə işlərinin səmərəliliyini müəyyən etmək üçün cari uçotda faktiki məsrəflər normativ məsrəflərlə müqayisə edilir.

Nəzarət olunan xərclər o xərclərdir ki, onlara istehsalat bölməsinin rəhbəri nəzarət edir.

Nəzarət olunmayan xərclər - bu xərclər, müəssisədə işləyən şəxslərdən asılı deyildir. Məsələn, amortizasiya ayırmaları normasının dəyişməsi ilə əlaqədar xərclər və s.

III FƏSİL. İDARƏETMƏ UÇOTU SİSTEMLƏRİ

1. İstehsala məsrəflərin uçotu sisteminin seçilməsinə təsir edən amillər

Qərb ölkələrinin müəssisələrində uçotun təşkili xüsusiyyəti onun maliyyə və idarəetmə uçotuna bölünməsidir.

Müəssisələrdə idarəetmə uçotu sisteminin tətbiqi müəssisənin sahə mənsubiyyətindən, tətbiq olunan texnologiyadan, məhsulların çeşidindən yəni müəssisənin fərdi xüsusiyyətlərindən asılıdır. İdarəetmə uçotu sistemi aşağıdakı göstəricilərlə xarakterizə olunur:

- informasiyaların həcmi;

- informasiyaların məqsədi;

- informasiyaların meyarı;

- məqsədə nail olunma vasitələri;

- ünsürlərin tərkibi və onların qarşılıqlı təsiri.

İdarəetmə uçotunun təşkili – konkret müəssisənin daxili işidir. Müdiriyyət hansı nöqteyi nəzərdən xərcləri təsnifləşdirməyi, xərclərin əmələgəlmə yerlərinin nə qədər olmasını, və onların cavabdehlik mərkəzləri ilə necə əlaqələndirilməsini, faktiki yaxud standart, tam yaxud natamam xərclərin uçotunun aparılmasını özü həll edir.

Beləliklə, məsrəflərin uçotu sisteminin seçilməsinə təsir edən əsas amillər aşağıdakılardır:

- iqtisadi;

- hüquqi;

- təşkilati;

- texniki-iqtisadi;

- rəhbərin mütəxəssis olması;

- bu və ya digər idarəetmə informasiyalarına rəhbərin tələbatı.

Hər hansı idarəetmə uçotu sistemi aşağıdakı proseslərdən ibarətdir:

1. Məsrəflərin və nəticələrin uçotu:

- növlər üzrə xərclərin uçotu;

- əmələgəlmə yerləri üzrə xərclərin uçotu;

- kalkulyasiya maddələrinə görə xərclərin uçotu;

- xərc maddələrinə görə nəticənin uçotu;

- dövr ərzində nəticənin uçotu;

2. Təhlil və idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi:

- məsrəflərin və nəticələrin təhlili;

- idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi.

2. Məsrəflərin uçotu sisteminin təsnifatının əsas əlamətləri

Məsrəflərin uçotu sistemi aşağıdakı əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir:

1. Maya dəyərinə tam daxil olması;

- bütün istehsal xərclərinin daimi və dəyişən xərclərə bölünməsindən asılı olmayaraq öz məhsullarının maya dəyərinə daxil olmasında nəzərdə tutulmuş, tam maya dəyərinin uçotu sistemi;

- “direkt-kostinq” sisteminin mahiyyəti ondan ibarədir ki, maya dəyəri yalnız dəyişən xərclər hissəsində uçota alınır və planlaşdırılır. Xərclərin qalan hissəsi (daimi xərclər) maya dəyərinə daxil edilmir, ancaq dövri olaraq müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticəsinə silinir.

2. Məsrəflərin uçotunun operativliyi:

- faktiki istifadə olunan resursların miqdarını onların faktiki qiymətinə vurmaq yolu ilə hesabat dövrünün faktiki xərclərinin hesablanmasında nəzərdə tutulmuş faktiki xərclərin (keçmiş) uçotu sistemi;

- istehsalın başlanmasına qədər standart kalkulyasiyanın tərtib edilməsi və standartdan kənarlaşmanı ayırmaqla faktiki xərclərin uçotu yolu ilə müstəqim istehsal xərclərinin tənzimlənməsinə yönəldilmiş “standart-kost” sistemi.

İdarəetmə və maliyyə mühasibatlığının əlaqə forması:

Hamıya yaxşı tanış olan və praktikada tətbiq edilən rusiya mühasibat uçotunun ənənəvi variantında vahid yaxud birləşmiş hesablar sistemi:

- maliyyə və idarəetmə uçotu üçün müstəqil hesablar sisemi. Əgər təşkilat bu variantı qəbul edirsə, onda xərclərin uçotu üçün sintetik hesablar açılmalıdır, başqa cür onlar əks etdirilmiş sayılır.

Beynəlxalq praktikada sadalanan sistemlərdən heç biri dürüst şəkildə tətbiq edilmir. Mürəkkəb bazar münasibətləri şəraitində müəssisəni istiqamətləndirmək üçün müxtəlif informasiyalar lazımdır. Buna görə idarəetmə uçotunda məsrəflərin müxtəlif uçotu sisteminin əlaqələndirilməsi mühüm rol oynayır. Məsələn, “standart-kost” və “direkt-kostinq” sisteminin əlaqələndirilməsi geniş istifadə olunur. Bununla müstəqim və qeyri müstəqim, dəyişən, və daimi xərclərin standartları hazırlanır, məhsulların maya dəyərinin standartları kalkulyasiya edilir, standart məsrəflərin və onlardan kənarlaşmanın uçotu təşkil edilir.

3. Tam maya dəyərinin uçot sistemi

Əgər məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə xərclərin tam daxil olması nöqteyi nəzərdən istehsalata məsrəflərin uçotu sistemi nəzərdən keçirilirsə məhsulların maya dəyərinə xərclərin tam daxil olması sistemini və maya dəyərinə xərclərin məhdud, yarımçıq daxil olması sistemini ayırmaq lazımdır.

Tam maya dəyərinin uçotu zamanı məhsul istehsalı və satışı ilə əlaqədar müəssisənin bütün xərcləri, onların müstəqim və qeyri müstəqim, daimi və dəyişən xərclərə bölünməsindən asılı olmayaraq tam maya dəyərinə daxil edilir.

Bilavasitə məhsula aid etmək mümkün olmayan xərclər əvvəlcə cavabdehlik mərkəzləri üzrə bölüşdürülür, sonra seçilmiş bölüşdürmə bazasına mütənasib olaraq məhsulların maya dəyərinə keçirilir.

Müstəqim xərcləri dərhal müvafiq uçot obyektlərinə aid etmək olar. Bu xərclərə daxildir:

1. müstəqim material xərcləri;

2. müstəqim əmək haqqı xərcləri;

Müstəqim material xərcləri, istehsalatda istifadə olunan əsas materiallar faktiki maya dəyərinə daxil edilir.

Məhsulların tam maya dəyəri hesablanarkən ona qeyri müstəqim xərclər – ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilir. Hesabat dövrü ərzində belə xərclər ayrı-ayrı hesablarda toplanılır, hesabat dövrünün axırında isə müəyyən olunmuş bölüşdürmə bazasına mütənasib olaraq konkret məhsul növlərinin maya dəyərinə daxil edilir. Bölüşdürmə bazası aşağıdakılar ola bilər: istehsalat işçilərinin əsas əmək haqqı, müstəqim xərc məbləği (toxumun, yemin dəyəri daxil edilmədən) və s.

Tam maya dəyərinin uçotu sistemi şəraitində bilavasitə məhsul istehsalı, yerinə yetirilən iş, göstərilən xidmətlə əlaqədar xərclər, eyni zamanda köməkçi istehsalat xərcləri, istehsalın idarə edilməsi və onlara göstərilən xidmətlə əlaqədar qeyri-müstəqim xərclər və istehsalatda buraxılmış zay məhsulun dəyəri, onun düzəldilməsi üzrə xərclər ümumi qaydada 20№-li “Əsas istehsalat” hesabında əks etdirilir. Müstəqim xərclər 10 №-li “Materiallar”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 60№-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar” və digər hesabların kreditindən 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabının debetinə silinir. Köməkçi istehsalat xərcləri 23 №-li “Köməkçi istehsalat xərcləri” hesabının kreditindən 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabının debetinə aid edilir. Qeyri müstəqim xərclər 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” və 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesablarından, istehsalatda buraxılmış zay məhsuldan olan itgilər isə 28 №-li “İstehsalatda zay” hesabından 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabının debetinə köçürülür.

Məhsulların, işlərin, xidmətlərin faktiki istehsal maya dəyəri məbləği 20№-li “Əsas istehsalat” hesabının kreditindən 40 №-li “Hazır məhsul” yaxud 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesablarının debetinə köçürülür.

Tam maya dəyərinin əsasında rəhbər məhsulların mənfəətli və zərərli olması haqqında, gələcəkdə onların istehsalının məqsədəuyğunluğu haqqında lazımı nəticələr çıxara bilər.

Tam maya dəyəri üzrə uçot ölkə təcrübəsində geniş yayılmışdır və müəssisənin maliyyə nəticəsinin müəyyən edilməsi, vergi ödənişlərinin hesablanması, istehsalın perspektiv inkişafının qiymətləndirilməsi üçün mühüm əhəmiyyəti vardır.

Tam maya dəyəri üzrə uçot sisteminin üstünlükləri ilə yanaşı, nöqsanları da vardır.

Tam maya dəyərinin uçotunun üstünlüklərindən aşağıdakıları qeyd etmək olar:

-maliyyə uçotu və vergi tutmanın mövcud normativ aktlara uyğun olması;

-hazır məhsullar və bitməmiş istehsalat ehtiyatlarının dəyərinin qiymətləndirilməsi.

Bu uçot sisteminin əsas nöqsanlarına aşağıdakıları aid etmək olar:

-məhsulların maya dəyərinə bilavasitə onun istehsalı ilə əlaqədar olmayan xərclərin daxil olması (nəticədə ayrı-ayrı məhsul növlərinin rentabelliyi təhrif olunur);

-qeyri müstəqim xərclər silinərkən ümumi bölüşdürmə bazasından istifadə olunduğuna görə kalkulyasiya obyektlərinin fərdiliyi itir;

-onlarda hazır məhsul ehtiyatlarına üstəlik xərclər həmişə artarsa, onda məhsula olan tələbat azalır;

-maya dəyərinin plan kalkulyasiyasında əvvəlcədən plan mənfəəti nəzərdə tutulur, həqiqətən risk itgisini aradan qaldırmaq lazımdır;

-istehsalın həcmindən asılı olaraq xərclərə olan hərəkətin xarakterinə diqqət yetirilməmənin nəticəsində məsrəflərə nəzarət, planlaşma və təhlilin aparılması mümkün deyil (belə ki, uçotda daimi xərclər dəyişən xərclər kimi nəzərdə tutulur).
4. İdarəetmə uçotunda “direkt-kostinq” sistemi

Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyərinə xərclərin tam daxil olması nöqteyi nəzərdən məsrəflərlə səmərəli idarəetmə üçün lazım olan bütün informasiyalarla tamamilə təmin etmir. Bununla əlaqədar beynəlxalq praktikada məhdudlaşdırılmış maya dəyərinin “direkt-kostinq” sistemi üzrə uçot tez-tez tətbiq edilir.

Kalkulyasiyanın aparılmasına dair alternativ üsullardan biri kimi “direkt-kostinq” sistemini nəzərdən keçirmək olar. Bu sistem üzrə uçotda qısaldılmış məhdudlaşdırılmış maya dəyəri məsrəf obyektləri üzrə planlaşdırılır və uçota alınır. Belə yanaşmanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, maya dəyəri yalnız dəyişən xərclər hissəsində planlaşdırılır və uçota alınır, yəni məsrəf obyektlərinə ancaq dəyişən xərclər aid edilir. Xərclərin qalan hissəsi (daimi xərclər) kalkulyasiyaya daxil edilmir, ancaq dövri olaraq hesabat dövrünün maliyyə nəticəsinə silinir. Həmçinin dəyişən xərclər üzrə ehtiyatlar, anbarda olan hazır məhsul qalıqları və bitməmiş istehsalat qiymətləndirilir.

Belə yanaşmanın praktiki tətbiqinin birinci mərhələsində ancaq müstəqim xərclər maya dəyərinə daxil edilir, bütün qalan qeyri-müstəqim xərclər isə bilavasitə maliyyə nəticəsinə silinir. Buna görə belə bir sistem “direkt-kostinq” (müstəqim xərclərin uçotu sistemi) adı almışdır. Sonralar ”direkt-kostinq” belə bir uçot sistemi dəyişir, yəni maya dəyəri yalnız bir-başa dəyişən xərclər hissəsində deyil, qeyri müstəqim xərclərin dəyişən hissəsində də hesablanılır. Deməli sistemin adında müəyyən qədər şərtiliyə yol verilir.

Azaldılmış maya dəyərinin uçotu zamanı hesablamalarda daimi xərclər – ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat xərcləri iştirak etmir. Belə xərclər bütünlüklə ümumi məbləğdə satılan məhsulların maya dəyərinə daxil edilir və hesabat dövrünün sonunda bilavasitə məhsul satışından gəlirlərin azaldılmasına silinir.

Müstəqim şərti-dəyişən xərclər mühasibat uçotunda 20№-li “Əsas istehsalat” və 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesablarında toplanır. Qeyri-müstəqim şərti-dəyişən xərclər əvvəlcə 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri” hesabında toplanır, sonra hər ay 20№-li “Əsas istehsalat” və 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesablarına köçürülür. İstehsalın idarə edilməsi və onlara göstərilən xidmətlə əlaqədar xərclər hissəsində şərti-daimi xərclər 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabında, satış xərcləri hissəsində olan şərti-daimi xərclər 43 №-li “Kommersiya xərcləri” hesabında əks etdirilir.

İstehsal edilmiş və onlara verilən məhsullar faktiki maya dəyəri ilə 20№-li “Əsas istehsalat” hesabından 40№-li “Hazır məhsul” yaxud 46 №-li “Məsul (iş, xidmət) satışı” hesablarının debetinə aid edilir.

26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” və 43 №-li “Kommersiya xərcləri” hesablarında toplanan şərti-daimi xərclər, hesabat dövrünün axırında bütünlüklə 26 №-li “Ümumtəsrrüfat xərcləri” və 43 №-li “Kommersiya xərcləri” hesablarının kreditindən 46 №-li “Məhsul(iş, xidmət) satışı” hesabının debeti üzrə həmin dövr ərzində məhsul (iı,xidmət) satışının nəticəsinə silinir.

“Direkt-kostinq” sistemi şəraitində gəlirlər haqqında hesabatda maliyyə göstəriciləri vardır: Marjinal gəlir (örtülmə məbləği) və əməliyyat mənfəəti.

Marjinal gəlir – bu məhsul satışından əldə olunan gəlirlə dəyişən xərclər üzrə nəzərdə tutulmuş tam olmayan maya dəyəri arasında olan fərqdir. Marjinal gəlirin tərkibinə müəssisənin daimi xərcləri və mənfəət daxil edilir.

Marjinal gəlirdən daimi xərcləri çıxdıqdan sonra əməliyyat mənfəəti göstəriciləri formalaşır. “Direkt-kostinq” sistemi şəraitində gəlirlər haqqında hesabat formasının quruluşu aşağıdakı kimidir.

Cədvəl 3.2

“Direkt-kostinq” sistemi üzrə gəlirlər haqqında hesabatın sxeması

Ssıra№-si	Göstəricilərin adı	Qiyməti
1.	Məhsul satışından əldə edilən gəlir (G)	G
2.	Dəyişən məsrəflər (DəX)	DəM
3.	Marjinal gəlir (M)	Mg=G-DəM
4.	Daimi xərclər (DaX)	DaX
5.	Əməliyyat mənfəəti (M)	M=Mg-DaX

“Direkt-kostinq” sistemində heç də müəssisənin bütün xərcləri məhsullar arasında bölüşdürülmür, yalnız istehsalın həcmimin dəyişməsinə mütənasib dəyişməyə uyğun olaraq dəyişən xərclər hissəsi bölüşdürülür.

Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğun olan “direkt-kostinq” sistemindən xarici hesabatın tərtib edilməsi və verginin hesablanması üçün istifadə edilmir. Lakin bu sistemin praktiki əhəmiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Ondan istifadə istehsalın həcmi ilə məsrəflər və gəlirlər arasında qarşılıqlı əlaqəni operativ öyrənməyə imkan verir, deməli, müəssisənin işgüzar aktivliyinin dəyişməsi halında maya dəyərinin yaxud ayrı-ayrı xərc növlərinin hərəkətini proqnozlaşdırmaq olar.

2. Rəhbər bazar münasibətləri şəraitində, daimi xərclərin həcmindən asılı olmayaraq ayrı-ayrı məhsul növləri istehsalına necə keçməyi bilməlidir. Buna görə “direkt-kostinq” sistemi idarəetmə uçotunun birini həyata keçirir: ən dəqiq düzgün kalkulyasiya – çox saylı və çox zəhmət tələb edən hesablamalardan sonra müəssisənin bütün xərclərinin daxil edilməsi yox, bilavasitə məhsulların (yerinə yetirilmiş iş, göstərilən xidmətlərin) buraxılışını təmin edən xərclərin daxil olmasıdır.

3.Məhsulların qiymətinin aşağı həddinin müəyyən edilməsi (dəyişən xərclər səviyyəsinə qədər).

4. Normalaşdırma, planlaşdırma, kəskin dərəcədə azaldılan məsrəflərin sayına nəzarət və uçot əhəmiyyətli dərəcədə sadələşir. Nəticədə maya dəyəri daha çox araşdırılan, gözə çarpan olur, ayrı-ayrı xərc maddələri isə daha çox nəzarət olunan olur.

5. Qeyri müstəqim xərclərin bölüşdürülməsi üzrə çox zəhmət tələb edən işlər çıxarılır, Bütün müəssisə üzrə və ayrı-ayrı məhsul növləri üzrə maliyyə nəticəsi daimi xərclərin bölüşdürülmə metodunun seçilməsindən asılı olmur.

6.Müəssisə ehtiyatlarının davamlılığının və zərərsizlik nöqtəsinin müəyyən edilməsi imkanı olur.

7. Daimi xərclərə nəzarət olunur.

“Direkt-kostinq” sisteminin üstünlükləri ilə yanaşı, onun nöqsan cəhətləri də vardır ki, bu da onun kənd təsərrüfatı müəssisələrində tətbiqini məhdudlaşdırır:

1. Kənd təsərrüfatı müəssisələrində ehtiyatlar kifayət qədər yüksək, daxili dövriyyə üçün bitməmiş istehsalat və hazır məhsulların maya dəyəri azaldılmış kimi əks etdirilir.

2. Mövcud vergi qanunvericiliyinə əsasən lazım olan məhsulların tam maya dəyərinin hesablanması mümkün olmur.

3. Məsrəflərin dəyişən xərclər və daimi xərclərə bölünməsində çətinlik yaranır.

Lakin “direkt-kostinq” sisteminin əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, məsrəflərlə idarəetmənin mühüm vəzifələrini həll etməyə imkan verir.

5. Faktiki maya dəyərinin uçot sistemi

Məsrəflərin uçotunun operativliyi nöqteyi nəzərdən məsrəflərin uçotunu faktiki maya dəyərinin uçotu sisteminə və “standart-kost” sisteminə bölmək olar.

Faktiki maya dəyərinin uçot sistemi müəssisələrdə daha geniş yayılmışdır. İstehsala məsrəflərin faktiki uçotu aşağıdakı prinsiplər üzrə aparılır:
- istehsala olan məsrəflər mühasibat uçotunun hesablar sistemində tam əks etdirilməsi;

- istehsal prosesində məsrəflərin əmələ gəlmə vaxtında məsrəflərin uçot qeydiyyatı;

- istehsalın növü, xərclərin xarakteri, xərclərin əmələ gəlmə yeri, uçot obyektləri üzrə məsrəflərin məhdudlaşdırılması;

- faktiki məsrəflərin onların uçot obyektlərinə və kalkulyasiyaya aid edilməsi.

- faktiki göstəricilərin plan göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi.

Hesabat dövrünün faktiki məsrəflərinin miqdarı faktiki istifadə olunan resursların miqdarının onların faktiki qiymətinə vurmaq yolu ilə müəyyən edilir. Son nəticədə faktiki maya dəyəri müəyyən edilir.

Faktiki maya dəyəri üzrə uçotunun yaxşı cəhəti hesablamaların sadə şəkildə olmasından ibarət olması aydın görünür.

Bununla yanaşı bu sistemin müəyyən nöqsanları da vardır:

1. Tam maya dəyərinin uçotu itgini aradan qaldırmaq üçün vasitə kimi heç bir əhəmiyyəti yoxdur.

2. İdarəetmə heyətini mühasibat informasiyaları ilə vaxtında təmin etmək olmur, belə ki, məhsulun maya dəyəri haqqında məlumatlar məhsul istehsal edildikdən, hesabat dövrü qurtardıqdan sonra verilir. Burada təcili tədbirlərin qeyri məhsuldar əmək material itgisinin qarşısının alınması mümkün olmur.

3. İstifadə olunan resursların miqdarına və onların qiymətinə nəzarət üçün normativlər olmur, deməli kənarlaşmanın səbəbinin təhlili imkanı olmur.

4. Həmin sistem istehsalın düzgün aşkar edilməsi üçün zəmin yaratmır.

5. Faktiki maya dəyərinin uçotu təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyatı üzrə çox zəhmət tələb edən çoxlu artıq içlərin görülməsini tələb edir.

6.Qeyriməhsuldar əmək və material itgisi haqqında vaxtında müdiriyyətə məlumat çatdırmaq olmur. Əgər vaxtında itgi haqqında müdiriyyətə məlumat verilərsə itgini aradan qaldırmaq üçün müdiriyyət vaxtında lazımi tədbir görmüş olar.

Beləliklə faktiki xərclərin uçotu – resurslardan istifadəyə operativ nəzarət, istehsalın təşkilində olan nöqsanların və artıq xərcin aşkar edilməsi və aradan qaldırılması, texnoloji proseslərin pozulması, daxili ehtiyatların axtarılması imkanları mümkün olmur. Bu nöqsanlar idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün faktiki maya dəyərinin uçotundan istifadəni məhdudlaşdırır.

Buna görə bazar münasibətləri şəraitində “standart-kostinq” uçotu sistemi daha münasib sayılır.

6. İdarəetmə uçotunda “Standart-kost” sistemi

İstehsal başlanana qədər standart kalkulyasiyanı tərtib etmək və faktiki xərclərin uçotu yolu ilə müstəqim istehsal məsrəflərinin tənzimlənməsinə yönəldilmiş idarəetmə uçotu sistemində standartdan kənarlaşma müəyyən edilir ki, bu da “standart-kost” adı almışdır.

“Standart” – istehsal üçün lazım olan məhsul vahidinə material və əmək məsrəflərinin miqdarını yaxud qabaqcadan məhsul, iş, xidmət vahidi istehsalına material və məsrəflərinin hesablanmasını göstərir; ”Kost” bu məhsul vahidinin hazırlanmasına olan istehsal məsrəflərinin pul ilə ifadəsidir.

“Standart-kost” sistemi texnika və texnologiyanın son nailiyyətləri nəzərə alınmaqla mütərəqqi normaların əsasında əsas xərc növləri (əmək haqqı, materiallar, üstəlik xərclər və s.) üçün standartların işlənib hazırlanmasına əsaslanır. Bu standartlara uyğun olaraq standartdan kənarlaşma ayrıca uçota alınmaqla, məsrəflərin uçotu və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyası aparılır.

İstehsal prosesində aktiv idarəetmə və xərclərin aşağı salınmasına təsir üçün imkanlar yarandıqca gələcəkdə standartlar artırılır.

“Standart-kost” sisteminin əsas vəzifəsi müəssisənin mənfəətindən kənarlaşmanın və itginin uçotunu aparmaqdır.

“Standart-kost” sisteminin xarakterik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

1. Vəsaitlərin məsarifi prosesində standartlardan kənarlaşmanın aşkar edilməsinin əsası onların sənədləşdirilməsi deyil, xüsusi hesablarda mühasibat yazılışlarıdır. İdarə edənin qarşısında duran əsas vəzifə kənarlaşmanı sənədləşdirməkdən ibarət olmamalı, əksinə kənarlaşmanın olmasına imkan verməməkdən ibarətdir.

2. Aşkar olunan kənarlaşmanı heç də bütün müəssisələr mühasibat uçotunda əks etdirmir, cari standartlardan istifadə edən müəssisələr kənarlaşmanı mühasibat uçotunda əks etdirirlər.

3. Standartdan kənarlaşmanın əks etdirilməsi üçün xüsusi sintetik hesab ayrılır.

“Standart-kost” sistemi özündə bir başa məsrəflərlə idarə etmə vəsaitinin olmasını göstərir.

“Standart-kost” sistemi normativ uçotun ölkə sisteminə yaxındır. Fərq ondan ibarətdir ki, normativ məsrəflər keçmiş təcrübənin əsasında müəyyən edilir standartlar- məsrəflər isə gələcək proqnoza əsaslanır. Faktiki məsrəflərin adi uçotu sistemi kimi “Standart-kost” sisteminin tətbiq edilməsi məsrəflərin tam uçotunu və tam maya dəyərinin kalkulyasiyasının aparılmasını təmin edir.

“Standart-kost” sistemi şəraitində məsrəflərin uçotu 20№-li “Əsas istehsalat” hesabının debetində və 10 №-li “Materiallar”, 70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 60 №-li “Malsatan və podratçılarla hesablaşmalar”, 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” və digər hesabların kreditində aparılır.Ay ərzində faktiki buraxılan və normativ maya dəyəri ilə qiymətləndirilmiş

hazır məhsulların anbara təhvil verilməsi 40 №-li “Hazır məhsullar” hesabının debetində, 37 №li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabının kreditində əks etdirilir. Sifarişçilərə təhvil verilmiş işlər və göstərilən xidmətlər 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabının kreditindən 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debetinə silinir. Ayın axırında 20 №-li “Əsas istehsalat”, 23 №-li “Köməkşi istehsalat”, 29 №li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesablarında aşkar edilmiş buraxılan hazır məhsulların, təhvil verilən işlərin və göstərilən xidmətlərin faktiki istehsal maya dəyəri bu hesablardan 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabının debetinə köçürülür. Nəticədə istehsaldan buraxılan məhsullar, təhvil verilən işlər və göstərilən xidmətlər haqqında informasiyalar 37 №-li hesabda iki qiymətdə formalaşır: debet üzrə - faktiki istehsal maya dəyəri, kredit üzrə - normativ maya dəyəri. Ayın 1-i tarixinə 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabı üzrə debet və kredit dövriyyəsini müqayisə etməklə faktiki istehsal maya dəyərinin normativ maya dəyərindən kənarlaşması aşkar edilir. Belə müqayisənin nəticəsində qənaət (normativ maya dəyəri faktiki maya dəyərindən çox olduqda) yaxud artıq xərc (faktiki maya dəyərinin normativ maya dəyərindən yüksək olduqda) ola bilər. Aşkar edilmiş kənarlaşma məbləği 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabından 46 №-li “Məhsul (İş, xidmət) satışı” hesabına köçürülür: qənaət 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debeti və 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabının krediti üzrə storno edilir, artıq xərc isə əlavə yazılışla 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) buraxılışı” hesabının kreditindən 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabının debetinə silinir. Beləliklə hər ay 37 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı” hesabı bağlanır və hesabat tarixinə qalıq olmur.

“Standart-kost” sisteminin üstünlükləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Müəssisənin mənfəətini azaldan, aradan qaldırılan itginin aşkar edilməsi imkanı olur.

2. Gələcəkdə məsrəfləri proqnozlaşdırmaq imkanı olur.

3. Kalkulyasiya ilə əlaqədar uçot işlərinin minimuma endirilməsi.

4. İstehsal maya dəyəri haqqında menecerə verilən düzgün məlumatların əsasında satış şöbəsi satışın həcmini planlaşdıra bilər və optimal qiymətləri müəyyənləşdirə bilər.