I fəSİL. İDarəetmə UÇotunun nəZƏRİ Əsaslari idarəetmə uçotunun iqtisadi mahiyyəti və vəzifələri

Məsrəflərin uçotunun mərhələ metodu kənd təsərrüfatı müəssisələrində, çıxarma sahələrində həqiqətən geniş yayılmışdır.

Mərhələ metodu ilk xammalın emal prosesində ardıcıl olaraq bir sıra fazalardan, mərhələlərdən, yenidən emaldan keçir.

Bu metod bütün istehsal prosesi müddətində müəyyən məhsul növlərinə olan münasibətə görə məsrəfləri hesablamağa imkan verir.

İstehsala məsrəflərin uçotunun sifariş metodu əsasən ayrı-ayrı istehlakçının sifarişi ilə məhsul hazırlanan istehsalatlarda tətbiq olunur. Bu metod sifarişin yerinə yetirilməsinin davamiyyətindən asılı olmayaraq sifarişlər üzrə məsrəflərin uçotunu aparmağa, hər bir sifariş dairəsində isə kalkulyasiya maddələri üzrə məsrəfləri uçota almağa imkan verir. Bu metod əsasən təmir, xarratlıq, tikiş emalatxanalarında tətbiq edilir. Sifarişin maya dəyəri sifarişin açıldığı gündən, onun yerinə yetirilməsi gününə qədər bütün istehsal məsrəfləri məbləğində müəyyən edilir.

Məsrəflərin uçotunun normativ metodunda cari normalar üzrə istehsala olan ayrı-ayrı növ məsrəflər uçota alınır. Normadan kənarlaşan faktiki məsrəflərin operativ uçotu onların əmələ gəlmə yerləri, səbəbi və günahkarları göstərməklə ayrıca aparılır. Təşkilati – texniki tədbirlərin tətbiqi nəticəsində normanın dəyişməsi qeyd edilir və bu dəyişikliyin məhsulların maya dəyərinə təsiri müəyyən edilir.

Məsrəflərin uçotunun normativ metodu sənaye müəssisələrində tətbiq edilir.

Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin sadə (birbaşa) metodu məhdud çeşiddə məhsul istehsal edən və bitməmiş istehsalı ümumiyyətlə olmayan və ya az miqdarda olan sadə istehsalat sahəsi olan müəssisələrdə tətbiq edilir. Burada məsrəf uçot obyektləri kalkulyasiya obyektləri ilə (elektrik stansiyaları, istilik qazanxanası, su təchizatı) uyğun gəlir. Belə istehsalat sahələrində hesabat dövrü ərzində bütün xərclər cari ayın məhsul çıxışı ilə əlaqədar birbaşa olan xərcləri göstərir. Məhsulların, işlərin, xidmətlərin maya dəyərini müəyyən etmək üçün hesabat dövrü ərzində uçota alınmış, kalkulyasiya maddələri üzrə məsrəf məbləğini alınan məhsulların miqdarına bölmək lazımdır.

Kalkulyasiya edilmənin sadə metodu təmir, xarrat, tikiş emalatxanalarında ayrı-ayrı sifarişçilərin maya dəyəri hesablanarkən tətbiq edilir. Sifarişin maya dəyəri sifarişin açıldığı gündən onun yerinə yetirilməsi gününə qədər bütün istehsal məsrəfləri məbləğində müəyyən edilir.

Əlavə məhsula olan məsrəflərin çıxılma metodu məhsulların maya dəyəri hesablandıqda tətbiq edilir və məsələ ondan ibarətdir ki, istehsal olunan məhsullar özünün tərkibinə görə əsas və əlavə məhsula bölünür. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, yalnız əsas məhsulların maya dəyəri kalkulyasiya edilir. Əlavə məhsul əvvəlcədən müəyyən olunmuş qiymətlə qiymətləndirilir və əsas məhsulların maya dəyəri hesablanan zaman analitik hesablar üzrə uçota alınmış ümumi məsrəf məbləğindən çıxılır. Qalan məbləğ əsas məhsulların maya dəyərini təşkil edir.

Bu metoddan istifadə etdikdə əlavə məhsulun öz vaxtında mədaxil edilməsi və qiymətləndirilməsi çox əhəmiyyətlidir.

Əmsal metodu məhsulların maya dəyərinin hesablanması üçün kənd təsərrüfatı müəssisələrində tətbiq edilir. Bu metod o zaman tətbiq edilir ki, məsrəflər bir obyekt üzrə uçota alınmış olsun və xərcləri bir neçə məhsul növləri arasında bölüşdürmək lazım gəlsin . Bu o halda olur ki, məsrəflərin uçot obyektləri kalkulyasiya obyektləri ilə uyğun gəlmir. Buna görə məsrəflərin bölüşdürülməsi üçün əmsallar müəyyənləşdirilir və onun köməyi ilə alınan məhsullar şərti məhsula çevrilir. Nəticədə şərti məhsulun, sonra isə natura şəklində olan məhsulların maya dəyəri hesablanır.

Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin proporsional metodu o halda tətbiq edilir ki, nə zaman istehsaldan bir neçə növ məhsul alınır və həmin məhsullar üçün əmsallar müəyyən edilmişdir. Bu halda məhsul növləri

arasında faktiki məsrəfləri bölüşdürmək üçün baza satış qiymətləri, tutduqları sahə və s. ola bilər. Məsrəflər kalkulyasiya obyektləri arasında seçilmiş bazaya proporsional olaraq bölüşdürülür.

Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin yenidən bölüşdürmə metodu kənd təsərrüfatı müəssisələrinin sənaye istehsalında tətbiq edilir. Burada emal olunan xammal və materiallar ardıcıl olaraq bir neçə emal fazasından keçir. Bu, süd emalında, şərab istehsalında, kərpic istehsalında və s.də müşahidə edilir.

İstehsala məsrəflərin uçotu üzrə analitik hesab yenidən hazırlanma üzrə açılır.

Xammal və materialların emalında texnologiyanın xüsusiyyətləri ilə əlaqədar kalkulyasiyasının yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikat və yarımfabrikatı olmayan variantları tətbiq edilir.

Yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikat variantı sonuncu istisna olmaqla hər bir yenidən hazırlanmada tətbiq edilir. Yarımfabrikat variantı özündə xammal emalının qurtarmış mərhələsini göstərir, nəticədə gələcəkdə istehsalda istifadə etmək üçün və ya satış üçün hazırlanmış öz istehsalının yarımfabrikatları alınır. Bu halda hər bir yenidən hazırlanmadan sonra yarımfabrikatların maya dəyəri kalkulyasiya edilir ki, bu da müxtəlif mərhələlərdə onların emalı yarımfabrikatların maya dəyərini aşkar etməyə imkan verir və bununla da məhsulun maya dəyərinə daha aktiv nəzarəti təmin edilir.

Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin yenidən bölüşdürmə metodunun yarımfabrikatı olmayan variantda yalnız yenidən hazırlanma üzrə məsrəflərin uçotu nəzərdə tutulur, hər bir yenidən hazırlamadan sonra yarımfabrikatın maya dəyəri hesablanmır, ancaq hazır məhsulun maya dəyəri hesablanır.

Məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiyasının birləşdirmə metodunda bir neçə metodun istifadəsi nəzərdə tutulur.

İstehsala məsrəflərin uçotunun və məhsulların maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin bu və ya digər metodunun düzgün tətbiq edilməsi idarəetmə heyətinə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) maya dəyəri haqqında öz vaxtında obyektiv informasiya almağa imkan verir.

5. Hesabların bağlanması prosesi və kalkulyasiya

işlərinin üzvi surətdə qarşılıqlı əlaqəsi

Mühasibat uçotunda ən mühüm mərhələ, hesabat ilinin axırında əməliyyat hesablarının (kalkulyasiya, müqayisəedici, toplayıcı-bölüşdürücü), eyni zamanda maliyyə nəticəli hesabların bağlanmasıdır.

Etiraf etmək lazımdır ki, hesabların bağlanması əməliyyatı nəticəsində balans hesablarında heç bir qalıq qalmır. Kalkulyasiya hesablarının bağlanması kalkulyasiya edilmə ilə müşahidə edilir. Yəni iqtisadi hesablar sistemi kimi ayrı-
ayrı növ məhsul (iş, xidmət) vahidinin maya dəyəri və silinməli olan kalkulyasiya fərqi müəyyən edilir.

Hesabların bağlanmasının zəruriliyi mühasibat uçotunun mövcud aparılma sistemindən irəli gəlir, belə ki, hesabat ili ərzində heç də bütün xərcləri əsas istehsala aid etmək olmur. Onların xeyli hissəsi toplayıcı-bölüşdüücü hesablarda toplanır, kənd təsərrüfatı istehsalı şəraitində onların çoxunu yalnız hesabat ilinin axırında bağlamaq olar. Toplayıcı-bölüşdürücü hesabların bağlanması nəticəsində əsas istehsal məhsullarının faktiki maya dəyərinin hesablanması imkanları aşkar olunur.

Yalnız toplayıcı-bölüşdürücü hesabların bağlanmasından sonra əsas və köməkçi istehsalatda məsrəflərin uçotu üzrə olan hesabların debet hissəsində faktiki məsrəf məbləği formalaşır, bu da bu istehsal üzrə məhsulların (işlərin, xidmətlərin) faktiki maya dəyərini təşkil edir. Köməkçi və əsas istehsalat xərcləri hesabat dövrü ərzində plan maya dəyəri ilə həmin adda olan hesabların kreditindən müvafiq hesablara silinir. Hesabların bağlanması gedişində ancaq ilin axırında məhsulların (işlərin, xidmətlərin) faktiki maya dəyərini hesablamaq, onu plan maya dəyəri ilə müqayisə etmək, artıq xərcin olmasını aşkar etmək, yəni kalkulyasiya fərqini müəyyən etmək və onun düzəliş yazılışlarının köməyi ilə təyinatı üzrə silmək imkanı aşkar olur:

a) əgər faktiki maya dəyəri plan maya dəyərindən yuxarı olarsa, kalkulyasiya yazılışı məbləğinə əlavə mühasibat yazılışı tərtib olunur;

b) əgər plan maya dəyəri faktiki maya dəyərindən yuxarı olarsa, kalkulyasiya fərqi məbləğinə “qırmızı storno” ilə düzəliş edilir.

Nəticədə hesablar üzrə debet və kredit dövriyyələri (əvvəlcə köməkçi istehsalatın uçotu üzrə, əsas istehsalatın uçotu üzrə) bərabərləşir və qalıq qalmır. Beləliklə yerinə yetirilmiş istehsal prosesi hissəsində hesab bağlanır.

Məhsulların (işlərin, xidmətlərin) faktiki maya dəyərini bu əsasda hesablamaqla satılan məhsullar üzrə faktiki məsrəfləri müəyyən etmək olar və bununla da müqayisəedici satış prosesi hesabı bağlanır. Burada qeyd etmək lazımdır ki, müəssisə fəaliyyətinin faktiki maliyyə nəticəsini tamamilə formalaşdırmaq olar, deməli maliyyə nəticəsinin uçotu üzrə hesab bağlanır.

6. Hesabların bağlanması ardıcıllığı və onu müəyyən edən

amillər

Hesabların bağlanması - bu hesabat dövrü ərzində mühasibat işlərinin son mərhələsidir, il ərzində aparılan cari uçota nisbətən, heç də az əhəmiyyət daşımır.

Hesabın bağlanması o deməkdir ki, həmin hesab üzrə dövriyyə digər hesaba keçirilir və hesab qalığı olmur. Son balansın alınması üçün əməliyyat, toplayıcı bölüşdürücü və maliyyə-nəticəli hesablar tam bağlanır: 23 №-li “Köməkçi istehsalat”, 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri”, 28 № - li “İstehsalatda zay”, 29 №-li “Xidmətedici

istehsalat və təsərrüfatlar”, 43№-li “Kommersiya xərcləri”,46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmalar”, 48 №-li “Sair aktivlərin satışı”, 80 №-li “Mənfəət və zərərlər”. Son balansın tərtibindən qabaq həmçinin yerinə yetirilmiş istehsal hissəsində olan hesablar bağlanır: 20 №-li “Əsas istehsalat”, 31 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri”, 08 N-li “Kapital qoyulişları”.

Kənd təsərrüfatı istehsalı şəraitində hesabların bağlanması ardıcıllığını düzgün müəyyən etmək və iqtisadi cəhətdən əsaslandırmaq çox əhəmiyyətlidir. Kənd təsərrüfatı şəraiti belədir ki, müəssisə istehsal etdiyi məhsulların bir hissəsini özünün istehsal ehtiyacı üçün istifadə edir. Həmçinin köməkçi istehsalat bir-birinə qarşılıqlı xidmət göstərir. Bu hesabların bağlanması zamanı müəyyən çətinlik yaradır. Heç də həmişə kalkulyasiya fərqi bütün məhsulun yaxud yerinə yetirilən işin həcminə tam bölüşdürmək imkanı olmur, belə ki, kalkulyasiya fərqi bağlanmalı olan hesabdan bağlanan hesaba aid edilmir, ona görə hesab gec bağlanır. Deməli, hansı hesab birinci növbədə bağlanırsa, o hesabda məsrəflərin bir hissəsi plan qiyməti ilə düzəliş edilmədən qalır. Həmin vaxt sonuncu növbədə bağlanan hesablar üzrə kalkulyasiya fərqi heç də bütün uçot obyektlərinə bölüşdürülmür, belə ki, artıq bağlanmış hesaba kalkulyasiya fərqini aid etmək imkanı olmur. Burada hesabların bağlanması dövründə müəyyən şərtiliyə yol verilməsini qeyd etmək lazımdır, birinci növbədə bağlanan hesablar üzrə daha çox miqdarda şərtiliyə yol verilir.

Hesabların bağlanması zamanı şərtiliyin minimuma endirilməsi üçün aşağıdakı qaydanı rəhbər tutmaq lazımdır: birinci növbədə maksimum miqdarda sərf olunan və minimum miqdarda qarşılıqlı xidməti olan istehsalat və sahələrin hesabı bağlanır, sonuncu növbədə minimum sərfi və maksimum qarşılıqlı xidməti olan hesablar bağlanır.

Hər bir sintetik hesabın daxilində analitik hesablar bağlandıqda da bu prinsip saxlanılır.

Hesabların bağlanması qaydasına əsasən aşağıdakı ardıcıllıqda hesablar bağlanır:

1. Təmir emalatxanasında sex xərcləri təyinatı üzrə aid edilir, köməkçi istehsalat xidmətinin maya dəyəri hesablanır və 23 №li “Köməkçi istehsalat” hesabı bağlanır .

2. Gələcək dövrlərin xərcləri, ümumistehsalat xərcləri və ümumtəsərrüfat xərcləri bölüşdürülür və 31 №-li “Gələcək dövrlərin xərcləri” (cari ilin xərclərinə aid edilən məsrəf hissəsində), 25 №-li “Ümumistehsalat xərcləri”, 26 №-li “Ümumtəsərrüfat xərcləri” hesabları bağlanır.

3. Bitkiçilik sahəsində ayrı-ayrı hesablarda uçota alınan əsas vəsaitlərin təmir xərcləri və amortizasiya məbləği bölüşdürülür yaxud düzəliş edilir.

4. Əsas istehsalat sahələri məhsullarının maya dəyəri hesablanır və aşkar olunmuş kənarlaşmalar silinir. 20 №-li “Əsas istehsalat”, 28 N-li “İstehsalatda zay” hesablarının tərkibində subhesablar müəyyən ardıcıllıqla bağlanır.

5. 29 №-li “Xidmətedici istehsalat və təsərrüfatlar” hesabı bağlanır.

6.Kapital qoyuluşları hesablarında başa çatdırılmış proseslər üzrə məsrəflər silinir və yazılışlar dəqiqləşdirilir.
7.Məhsulların, işlərin, xidmətlərin satışının maliyyə nəticəsi müəyyən edilir və 46 №-li “Məhsul (iş, xidmət) satışı”, 47 №-li “Əsas vəsaitlərin satışı və sair xaricolmaları”, 48 №-li “Sair aktivlərin satışı” hesabları bağlanır.

8. Mənfəət və zərər silinir və 80№-li “Mənfəət və zərərlər” hesabı bağlanır.

VI FƏSİL. KÖMƏKÇİ İSTEHSALATIN UÇOTU
1. Köməkçi istehsalatın uçotunun əsas prinsipləri və vəzifələri

Ümumi qayda
Köməkçi istehsalat elə bir istehsalatdır ki, onlar üçün müəyyən olunmuş qaydada yerinə yetirilmiş müəyyən işlər yaxud göstərilmiş xidmətlər belə istehsalatlardan hesab olunur. Onlara aiddir: əsas vəsaitlərin təmiri, avtomobil nəqliyyatı, at-araba nəqliyyatı, elektrik, su, istilik və qaz təchizatı soyutma qurğuları, tara və taratəmiri istehsalatı, həmçinin ya əsas istehsalatda, ya da fəaliyyətin sair sahələrində (tikimti, əsaslı təmir və s.) istehlak olunan işlər və xidmətlər. Deməli, köməkçi istehsalatın xarakter xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar digər istehsalat və sahələrə xidmət üçün təşkil olunur. Məsələn, təmir emalatxanası bitkiçilik, heyvandarlıq və sair istehsalat üçün işlər yerinə yetirir, avtomobil nəqliyyatı praktiki olaraq bütün istehsalata və təsərrüfat sahələrinə və s. xidmət göstərir.

Maşın-traktor parkı ilə görülən işlər bir qədər başqadır, bu əsas istehsalatın ayrılmaz hissəsidir. Bu məqsədlə toplanan və sistemə salınan xərclər bir başa əsas istehsalata aid edilə bilməz. Hazırda köməkçi istehsalatın tərkibində həmçinin maşın-traktor parkında uçota alınır. Bununla burada əsas xərc növləri (əmək haqqı və neft məhsulları) əks etdirilmir, ancaq onlar bir başa əsas istehsalat xərclərinə aid edilir.

23 №-li hesabın subhesablarının məzmunu
Köməkçi istehsalat üzrə yerinə yetirilən işlərin və məsrəflərin uçotu 23 №-li “Köməkçi istehsalat” balans hesabında aparılır.

Bu hesabın tərkibində istehsalatın növləri üzrə aşağıdakı subhesablar açıla bilər:

1.“Təmir emalatxanası”;

2. “Bina və qurğuların təmiri”;

3. “Maşın-traktor parkı”;

4. “Avtomobil nəqliyyatı”;

5. “Enerji istehsalatı (təsərrüfatı)”;

6. “Su təchizatı”;

7. “At-araba nəqliyyatı”;

8. “Qeyri-kommersiya fəaliyyəti”;

9. “Sair köməkçi istehsalat”.

23 №-li hesabın debetində köməkçi istehsalata dair olan bütün məsrəflər toplanır; bu məsrəflər hesabın kreditindən yerinə yetirilən işlərə müvafiq olaraq təyinat üzrə silinir. Qayda üzrə, məsrəflər ilin axırında faktiki maya dəyərinə düzəliş etməklə hər ay yerinə yetirilən işlərin plan maya dəyəri həcmində silinir.

23 №-li hesab üzrə registrlər

23 №-li hesab üzrə analitik uçot jurnal-order formasında bölmələrin (istehsalat hesabatlarının) şəxsi hesablarında və icmal şəxsi hesablarda (icmal istehsalat hesabatlarında) aparılır. 10 – KT №-li jurnal-orderdə dövriyyələrin ümumiləşdirilmiş uçotu aparılır.

Mühasibat uçotu registrlərinə yazılış üçün əsas müvafiq ilk sənədlər hesab olunur. İlk sənədlərin məlumatları əvvəlcədən müvafiq məsrəflərin uçotu jurnallarında yaxud toplayıcı cədvəllərdə (301 – KT, 302-KT, 303-KT №-li formalar) qruplaşdırılır.

Lazım gəldikdə toplayıcı cədvəllərin yekunları üzrə icmal cədvəl (məsələn, avtomobil nəqliyyatı üzrə) tərtib olunur.

Bütünlükdə köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunu aşağıdakı sxem üzrə vermək olar:

Ilkin sənədlər

Məsrəflərin uçotu jurnalları yaxud toplayıcı cədvəllər

Istehsalat bölmələrinin şəxsi hesabları (istehsalat hesabatları)

Icmal şəxsi hesablar (icmal istehsalat hesabatları)

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi il ərzində əksər hallarda köməkçi istehsalat işləri iş vahidinin plan maya dəyəri istehlak xidməti hesablarına aid edilir. İlin axırında bu işlərin faktiki maya dəyəri hesablanır, kənarlaşma məbləği müəyyən olunur və plan maya dəyərinə düzəliş edilir.

Maşın-traktor parkı üçün, kombaynların miqdarı, traktorların kənd təsərrüfatı işləri nöqteyi-nəzərindən xərclərin silinməsi aparılır, və traktorların nəqliyyat işləri üzrə məsrəflər kompleks maddələr üzrə aparılır.
Uçotun vəzifələri
Köməkçi istehsalat üzrə məsrəflərin uçotunun əsas vəzifələri, hər bir istehsalat üzrə yerinə yetirilən işin və xidmətin və məsrəflərin həcmini düzgün və dəqiq müəyyən etmək, yerinə yetirilən iş və xidməti düzgün silmək (maşın-traktor parkı üzrə - məsrəflər) və onların plan maya dəyərindən kənarlaşmasını təyinatı üzrə bölüşdürmək.

İstehsalat növləri üzrə xərclərin uçotu qaydasını nəzərdən keçirək.

2. Əsas vəsaitlərin təmirinin uçotu
Ümumi qayda
Müəyyən olunan xidmət vaxtı ərzində əsas vəsaitlərin normal, ahəngdar, fasiləsiz və səmərəli işləməsi üçün onları müntəzəm təmir etmək lazımdır. Təmirin aparılma vaxtı və qaydası əsas vəsaitlərin istismar şəraiti ilə və intensivliyi ilə müəyyən edilir. Hər bir təsərrüfatda bu məqsəd üçün xərclərin smetası və təmirin aparılma planı tərtib olunur.

Təmir işlərinin xarakteri və həcmindən asılı olaraq əsaslı və cari təmir fərqlənir . Bina və qurğuların əsaslı təmiri belə hesab edilir ki, təmir zamanı köhnəlmiş konstruksiyaların dəyişdirilməsi aparılır, təmir olunan obyektlərin istismar imkanlarının yaxşılaşdırılması üçün detallar dəyişdirilir. Maşın və avadanlıqların əsaslı təmiri elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman aqreqatın sökülməsi , bütün köhnəlmiş şəbəkələrin, detalların təmir bazasının dəyişdirilməsi yaxud bərpa edilməsi aparılır. Avtomobil nəqliyyatının əsaslı təmiri (mühərrikin dal və qabaq korpusu, ötürmə korpusu və s.) elə bir təmir hesab olunur ki, bu zaman maşının markasından və iş şəraitindən asılı olaraq müəyyən olunmuş yürüş normasından sonra aparılır.

Kiçik mürəkkəb kənd təsərrüfatı maşınları (kotanlar, toxumsəpənlər, kultivatorlar və s.) yalnız cari təmirin köməyi ilə saz vəziyyətdə saxlanılır və əsaslı təmir edilmir. Cari təmir zamanı əsas vəsaitlərin köhnəlmiş hissələrinin dəyişdirilməsi yaxud düzəldilməsi üzrə işlər yerinə yetirilir, həmçinin təmir olunan vəsaitlər işçi vəziyyətində (məsələn, binanın divarlarının ağardılması, rənglənməsi, pəncərənin, qapının təmiri, maşının ayrı-ayrı hissələrinin dəyişdirilməsi və s.) saxlanılır. Təqvim ilində - dövri olaraq cari təmir aparılır.

Hazırda təmirə olan məsrəflərin örtülməsinin uçotunun iki variantı tətbiq olunur:

Birinci variant – təmir üzrə faktiki məsrəflərin bilavasitə istehsal məsrəflərinə aid edilməsi; ikinci variant – xüsusi olaraq ehtiyata ayırmaların (təmir fonduna ayırmaların) hesablanması və onları yaradılmış ehtiyat hesabına təmirə çəkilən faktiki xərcləri silməklə istehsal məsrəflərinə daxil etmək. Birinci variant il ərzində təmirin aparılması az deyil daha çox dərəcədə tətbiq olunur. İkinci variant – il ərzində xeyli dərəcədə mövsümi təmir xərclərinin tərəddüd etməsi halında tətbiq olunur.

Təmirə olan xərclərin örtülməsinin müxtəlif variantlarında uçotun aparılmasında aşağıdakı fərqlər vardır. Birinci variantda uçot aparıldıqda, təmirə çəkilən faktiki xərclər (əvvəlcədən toplanan) qayda üzrə istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. İkinci variantda uçot aparıldıqda təmir üçün hesablanan ehtiyat məbləği (təmir fonduna ayırmalar) istehsala məsrəflərin uçotu üzrə hesablara aid edilir. Təmirə çəkilən həmin xərclər (əvvəlcədən toplanan) yaradılmış ehtiyat hesabına silinir.

Qeyd etmək lazımdır ki, təmir xərcləri gəlirdən çıxılır. Gəlirdən hər il çıxılası təmir xərclərinin məbləği əsas vəsaitlərin hər bir kateqoriyasının əvvəlki ilin sonuna qalıq dəyərinə görə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilən həddi ilə məhdudlaşdırılır. Bu hədlər aşağıdakı həcmdə müəyyən edilmişdir: binalar, tikililər və qurğular üzrə - 2 faiz; maşınlar, avadanlıq, hesablama texnikası və nəqliyyat vasitələri üzrə - 5 faiz; digər əsas vəsaitlər üzrə - 3 faiz; köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmayan əsas vəsaitlər üzrə sıfır (0) faiz.

Təmir xərclərinin faktiki məbləği müəyyənləşdirilən məbləğdən az olduqda təmir xərclərinin faktiki məbləği gəlirdən çıxılır. Bu halda növbəti vergi illərində təmir xərclərinin gəlirdən çıxılan məbləğ həddi təmir xərclərinin faktiki məbləği ilə müəyyənləşdirilmiş hədd üzrə hesablanmış məbləği arasındakı fərq qədər artırılır. Müəyyən edilən təmir xərclərinin məhdudlaşdırmadan artıq olan məbləğ cari vergi ilinin sonuna əsas vəsaitlərin (vəsaitin) qalıq dəyərinin artmasına aid edilir.

Təmirə çəkilən xərclərin onların hesabına silinməsi üsulundan asılı olmayaraq 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabında aparılır. Bu məqsəd üçün 23 №-li hesabda iki subhesab ayrılır:

1. “Təmir emalatxanası”;

2. “Bina və qurğuların təmiri”.

Bu subhesablar üzrə uçotun aparılması qaydasını nəzərdən keçirək.
23-1 №-li subhesab üzrə məsrəflərin uçotu
Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin texnikasının əsaslı və cari təmiri emalatxananın bu məqsəd üçün olan xüsusi avadanlıqları ilə aparılır. Əsaslı təmir həmçinin təmir-texniki müəssisənin (TTM) emalatxanasında yaxud ixtisaslaşmış təmir zavodlarında aparılır.

Təmir üçün emalatxanaya daxil olan texnikaya (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar və s.) mühəndis-mexanikin və emalatxana müdirinin iştirakı ilə diqqətlə baxılır. Lazım gələn hallarda müvafiq şəbəkə və aqreqatlar sökülür. Baxış zamanı ayrı-ayrı detalların və şəbəkələrin köhnəlmə dərəcəsi müəyyən edilir, təmirin mürəkkəbliyi (əsaslı yaxud cari), işin həcmi, ehtiyat hissələrinə olan tələbat və s. müəyyənləşdirilir.

Maşına baxışın əsasında maşın təmiri üçün nöqsan cədvəli (267-KT №-li forma) tərtib edilir.

Bu sənəddə maşınların aqreqatları və əsas şəbəkələrin qısa xarakteristikası, aşkar edilmiş nöqsanlar siyahıya alınır, təmir və quraşdırma işlərinin həcmi, təmir materiallarının, ehtiyat hissələrinin, əmək haqqının sərfi, təmir olunan maşının smeta dəyəri müəyyən edilir. Ehtiyat hissələrinin, təmir və sair materialların dəyəri qiymət əlavəsini, təmir fəhlələrinin əmək haqqı və ümumi istehsalat xərclərinə ayırmaları mövcud norma və qiymətlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.

Nöqsan cədvəli iki nüsxədən ibarət tərtib olunur. Bir nüsxə təmirin aparılması üçün lazımi detalların və materialların seçilib yığılması və verilməsi üçün anbardara (anbar müdirinə) verilir. Digər nüsxə təmirin aparılması üçün smeta sənədi kimi təmir emalatxanasında qalır. Nöqsan cədvəlinin əsasında işçilərə naryad yazılır, o halda ehtiyat hissələri və təmir materialları buraxılır.

Təmir qurtardıqdan sonra digər sənədlərlə birlikdə nöqsan cədvəli mühasibata verilir, burada təmirə işlədilən ehtiyat hissələrinin, təmir materiallarının faktiki dəyəri, əmək haqqı məbləği və təmir üçün sair faktiki xərclər müəyyən edilir. Sonra maşın təmirinin ümumi dəyəri müəyyən edilir.

Təmirə olan xərcləri əks etdirən nöqsan cədvəli və digər ilk sənədlərin məlumatlarına əsasən təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında təmir üzrə məsrəflərin uçotu üzrə toplayıcı registrdə (302-KT №-li forma) yazılış aparılır.

Mürəkkəb maşınlar üzrə (traktorlar, kombaynlar, avtomaşınlar) jurnalda məsrəflər hər bir təmir olunan maşın nöqteyi nəzərdən ayrıca uçota alınır.

Digər kənd təsərrüfatı maşınlarının, qoşulan arabaların və xırda inventarların təmiri üçün jurnalda ayrıca səhifə aşılır, burada struktur bölmələri nöqteyi nəzərdən xərc maddələri və hər qrup maşınlar üzrə xərclər uçota alınır. Məhsul və inventarların hazırlanması üzrə işlər hər bir məhsul növü üçün uçota alınır. Jurnalda qeydə alınmışlar üzrə ayın axırında məsrəflərin yekunu hesablanır ki, bölmənin şəxsi hesabına - istehsalat hesabatına (bu halda təmir emalatxanasına) köçürülür. Əgər təsərrüfatda bir neçə təmir emalatxanası vardırsa, onda həmçinin icmal şəxsi hesab (icmal istehsalat hesabatı) tərtib edilir.

Şəxsi hesabda (istehsalat hesabatında) təmir emalatxanasında məsrəflər aşağıdakı maddələr üzrə uçota alınır:

1. 
   “Sosial ehtiyaclarla birlikdə əmək haqqı”;
   
2. 
   “Emal üçün xammal”;
   
3. 
   “Əsas vəsaitlərin saxlanması” ;
   
4. 
   “İşlər və xidmətlər”;
   
5. 
   “İstehsalın təşkili və idarəetmə”;
   
6. 
   “Sair məsrəflər”.
   

“Sosial ehtiyaclara ayırmalarla birlikdə əmək haqqı” maddəsi üzrə maşının təmirində məşğul olan təmir emalatxanası fəhlələrinə - tokara, çilingərə, cilalayıcı fəhləyə, xarrata və s. həmçinin maşın təmirində iştirak edən traktorçu və kombaynçıya hesablanan əmək haqqı məbləği uçota alınır. Bu maddə üzrə pensiya fonduna və tibbi sığortaya ayırmalar daxil olmaqla hesablanmış əmək haqqı üzrə aparılan sosial ehtiyaclara ayırmalar əks etdirilir.

“Emal üçün xammal” maddəsinə təmirə işlədilən ehtiyat hissələri və təmir materiallarının faktiki dəyəri aid edilir. Bununla əvvəlcə möhkəm preyskurant qiymət ilə ehtiyat hissəsi silinir, sonra sərf edilən ehtiyat hissələrinin dəyərinə mütənasib olaraq preyskurant qiymətindən kənarlaşma silinir.

“Əsas vəsaitlərin saxlanması” maddəsinə emalatxana avadanlığının saxlanmasına olan xərclər kompleks maddədə ayın axırında aid edilir. Bu xərclər ay ərzində maddələr üzrə toplanır.

“İşlər və xidmətlər” maddəsində köməkçi istehsalat təsərrüfatının və kənar müəssisə və təşkilatın emalatxana xidmətləri üçün yerinə yetirilmiş işlər üzrə xərclər uçota alınır.

“İstehsalın təşkili və idarəetmə” maddəsində təmir emalatxanasının sex xərcləri əks etdirilir. Burada əvvəlcə xərclər ayrı-ayrı maddələr üzrə toplanır.
“Sair xərclər” maddəsi əvvəlki maddələrdə uçota alınmayan sair əsas xərclər və müxtəlif inventarların sərfinin uçotu üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Şəxsi hesabda təmir emalatxanasında sex xərclərinin uçotu aşağıdakı maddələr üzrə ayrıca aparılır:

1.“Sex heyətinin əmək haqqı (emalatxana müdiri, mexanik, normalaşdırıcı, anbardar və emalatxanaya xidmət edən digər vəzifəli şəxslər)”;

2.“Sosial ehtiyaclara ayırmalar, pensiya fondundan, sosial və tibbi sığortadan (bu heyət üzrə)”;

3. “Əsas vəsaitlərin saxlanması üzrə məsrəflər (təmir emalatxanasında bina və qurğuların saxlanması, amortizasiyası, təmir üçün ayırmalar (məsrəflər)”;

4. “Sair sex xərcləri (əvvəlki maddələrə daxil olmayan sair ümumi emalatxana xərcləri)”.

Təmir emalatxanası məsrəfləri aşağıdakı balans hesabları ilə müxabirləşməklə 23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının debetində uçota alınır:

-02 №-li “Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi (amortizasiyası” hesabı – təmir emalatxanasında olan əsas vəsaitlərə hesablanmış amortizasiya məbləğinə;

-10 №-li “Materiallar” hesabı – təmir üçün işlədilən müxtəlif materialların, neft məhsullarının,ehtiyat hissələrinin, alətlərin, xırda inventarın və s.nin məbləğinə;

-23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabı icra edilmiş digər köməkçi istehsalat xidmətlərinin dəyərinə;

-60 №-li “Malsatanlar və podratçılarla hesablaşmalar” hesabı – təmir emalatxanası üçün kənar təşkilatların xidmətlərinin dəyərinə;

-70 №-li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyəti ilə hesablaşmalar”, 69 №-li “Sosial sığorta və təminat üzrə hesablaşmalar”, 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabları – hesablanmış əmək haqqı, sosial sığorta orqanlarına ayırmalar və məzuniyyətin ödənişi üçün ehtiyat məbləğinə;

-71 №-li “Təhtəlhesab şəxslərlə hesablaşmalar” hesabı – təmir emalatxanasında xırda xərclərin təhtəlhesab şəxs vasitəsi ilə ödənilməsi məbləğinə;

-89 №-li” Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyat” hesabının 1-ci “Təmir üçün xərclərə ehtiyat” (təmir fondu) subhesabı - əsas vəsaitlərin təmirinin bütün növləri üzrə gələcək məsrəflərin örtülmə mənbəyi kimi müəyyən olunmuş normativlər üzrə təmir fondu yaradıldıqda.

23 №-li “Köməkçi istehsalat” hesabının 1-ci “Təmir emalatxanası” subhesabının krediti üzrə qurtarmış təmir xərcləri ya da bilavasitə 20 №-li “Əsas istehsalat” hesabına silinir, (əgər təmir üzrə faktiki xərclər orada uçota alınmışdırsa), ya da əgər təmir üzrə faktiki xərclər əsas istehsalat xərclərinə daxil edilməyibsə təmir xərcləri ehtiyat üçün ayırmalara 89 №-li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyat” hesabının 1-ci subhesabına silinir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində təmir-mexaniki emalatxana özü müxtəlif işləri yerinə yetirir və müxtəlif məhsulları buraxır.

Buna görə həmin istehsal üzrə vahid uçot vahidi ola bilməz. Təmir emalatxanasında yerinə yetirilən işlərin yaxud hazırlanan məmulatların maya dəyəri hər bir sifariş yaxud eyni cinsli sifarişlər qrupu üzrə müəyyən edilir,
bununla da təmir emalatxanasında məsrəflərin uçotu jurnalında analitik hesablar aparılır.

Qurtarmış təmir üzrə təmirin faktiki maya dəyəri məbləği müvafiq obyektlərə siliniir. Bu sex xərclərinə xərclər ilin axırında faktiki xərc məbləğinə düzəliş edilməklə normativ həcmdə daxil edilir. İlin axırında təmir emalatxanası üzrə bitməmiş istehsalatın qalığı ola bilər. Qalan xərclər təsərrüfatın son balansında bitməmiş istehsalatın tərkibində göstərilir.

Təmir emalatxanasında təmir işləri ilə yanaşı müxtəlif məmulat, inventar, ehtiyat hissələri və s. hazırlanır. Təmir emalatxanasında bu məhsulların uçotunu sadələşdirmək məqsədi ilə onlar faktiki maya dəyəri üzrə deyil preyskurant qiyməti yaxud mümkün olan satınalma qiyməti üzrə mədaxil edilir.