İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
prinsip bir yandan elm, fikir və ədəbiyyat sahələrində sərbəst gəlişməyə daha çox imkan vermi ş, bir yandan da islam məmləkətlərindəki müxtəlif məzhəb, təriqət mənsubları ilə qeyri-müslim ünsürlərin (zimmilərin) islami hüquq qaydalar ına tabe olmaq məcburiyyətini xəfiflətdiyi üçün dövlət sərhədləri içind əki qələbəlik xristian, süryani, pavlikian, musəvi təbəənin dövlətə bağlanmasına böyük ölçüdə yardım etmişdir. Bu durum özəlliklə XII əsrə doğ- ru Orta
Şərqin siyasi xəritəsində diqqəti çəkəcək qədər aşıqdır. Səlcuqlulardan önc
əki Şərq islam dünyasında Mavəraünnəhr və Xorasanın bir qismində samanil
ər, Sistanda səffarilər, Farsda şəbankarə, Cürcan həvalisində simcurilər və ziyarilər, Mazandaranda bavəndilər, Rüstəmdarda paduspanilər, Nihavənddə həsənveyhilər, İsfahanda və Həmədanda kakuyilər, Şirvan'da şirvanşahlar, Aranda
şəddadilər, Dərbənddə haşimilər, Şimali Suriyada həmdanilər, Mosulda uqaylil ər, Diyarbəkir və Məyyafariqində mərvanilər, Hələbdə mirdasil
ər, Hillədə məzyədilər 16
və Bağdad ilə İraqi-Ərəbdə büveyhilər kimi bir-birin ə qarşı cəbhə almış məhəlli hökumətlərin siyasi düşmənlikləri və eyni zamanda dürlü inanc və məzhəblərin xalq arasında meydana gətirdiyi münafi- r ətə qarşılıq, səlcuqlu imperatorluğunun gəlişdiyi zamanlardakı siyasi və mənə- vi birlik “Qutad ğu Bilig”dəki türk bəyi (hökmdarı) haqqındakı tövsifin 17 ən
y axşı ifadəsidir. Tarixi qaynaqlarda çoxu "əs-Sultan ül-adil" deyə anılan türk dövlət başqanları haqq və ədalət "qanunlarını" yürütməkdə olduqları üçün dür- lü din, məzhəb və düşüncəyə bağlı kütlələr hüzur içində günlük həyatlarını davam etdirirdil ər. İmperatorluqda və digər türk-islam siyasi təşəkküllərində - xalqın dini duyğularının təhriki ilə meydana gələn babai üsyanı (1239) ilə istilaç ı monqollara qarşı dirənmə qeyrətləri dışında görünən bəzi iç mücadilə h ərəkətləri, bilindiyi üzrə, bilxassə şahzadələr arasında baş verən iqtidar yarış- malar ının nəticəsi idi. Türk hökmranlığındaki qut prinsipi dolayısıyla da xalq bu kimi m əsələlərlə çox da maraqlanmırdı. Buna q arşılıq, səlcuqlu imperatorluğu parçalandığı zaman idarənin zə- ifliyindən faydalanaraq əski dünyəvi iqtidarı təkrar qurmaq istəyən xəlifələrin İraq səlcuqlu dövlətinin yıxılmasında 18 və bilxassə xəlifə ən-Nasir-li-dinillahın (1179-1225) Xar əzmşahlar imperatorluğunun süqutunda, islam-türk ölkələrinin 16 Bu kiçik xan ədanlar üçün ümumi bilgi, bax: C. E. Bosworth, The Political and Dynastic History of the İranian World / The Cambridge History of İran, V, 1968, s. 23-41. 17 KB, t
ərc. R. R. Arat, 1959, s. 31, 36, 68 və ardı, 112, 126. 18
Bax: İA. mad. Selçuklular, IV, 2. 393
TÜRK M İLLİ KÜLTÜRÜ
monqol istilas ı altına düşməsində oynadıqları mənfi rol xatırlanmağa də- y ər 19 . Digər tərəfdən Misir türk sultanı Bəybars abbasi ailəsindən birini (əl- Müst ənsir Billah) xilafət taxtına oturtmuş (1261), Dehli sultanlığında da ey- ni "laik" görü ş qüvvədə qalmışdır. Əlaüddin Qalaç bunu "dövlət ilə şəriət ayrı şeylər olub, biri hökmdara, digəri qazı və müftilərə aid şeylərdir" şəklində ifa- d ə etmişdir 20 . N
əticə olaraq, türklərin islam dünyasına gətirdiyi bu prinsip, y əni ammə mənfəətlərini qorumaqla vəzifəli dövlət avtoritetinin hər şeydən üs- tü n olduğu düşüncəsi Osmanlı daxil bütün türk-islam dövlətlərində hakim ol- muşdur 21
Hökmranl ıq bəhsində sultan zövcələrinin durumu da diqqəti çəkir. İs- lam amm ə hüququnda yeri olmayan xatunların türk-islam dövlətlərində əski türk g ələnəyi icabı avtoritetlərini yürütməyə çalışdıqları görünür. Məsələn, Tuğrul bəy (xatunu Altuncan) və Alp Aslanın (xatunu Səfəriyə) zövcələrinin bu sultanlar üz ərindəki təsirləri qaynaqlarda göstərilmişdir 22 . Sultan M əlikşahın zövc
əsi qaraxani şahzadəsi Cəlaliyə (Tərkən) xatun da dövlət idarəsində çox t əsirli idi. Siyasi təmasların bəzən öncə bu xatunla aparılaraq olğunlaşdırıldığı olurdu. Qaynaqlar bu xatunun ayr ı bir divanı (hökumət) olduğunu da qeyd edirl ər
. Bu yönd ən Xarəzmşah Əlaüddin Təkişin xanımı, Əlaüddin Məhəm- m əd Xarəzmşahın anası, kanqlı şahzadəsi Tərkən xatun bilxassə mühümdür: ayr ı divanı, ayrı sarayı vardı və sultanın əmrləri bu xatunun imzası olmadan 19
20 Tarih-i Firûzsahid ən bax: Y. H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, 1946, s. 310. 21
Burada qısaca qeyd etmək lazımdır ki, türk tarixinin parlaq bir mərhələsini təşkil edən Os manlı imperiyasında səltənət ilə xilafət tək şəxsdə birləşdiyi zaman dəxi bu prinsipə riay ət edilmişdir. Padşah eyni zamanda xəlifə olmasına rəğmən din işlərində ilk hökm "Babi- meşihat" (şeyxülislamlıq) tərəfindən verilirdi. Xilafət ilə səltənətin birləşdirilmə- sind ən doğan durum əski türk hökmranlıq anlayışına bir dönüş mənzərəsini verir. Məsə- l ən, Qanuni Süleyman qanunnaməsinin gərəkcəsində irəli sürülən görüşlər (bax: Kubbe- Altı Akademi Mecmuası, il l7, sayı 1, Ocak 1978, s. 73) yuxarıda tarixi sənədlərini zikr etdiyimiz göytürk çağı hökmranlıq düşüncəsinin demək olar ki eynidir. 22
Adim, Bugyat at-Talab..., n əşr edən A. Sevim, Ankara, 1976, s. 26. 23
394
Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|