İLLİ KÜLTÜRÜ İslam türk döVRÜNDƏ TÜrk küLTÜRÜ(*)

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

tan B

əybars bir yenilik etmiş, 4 sünni məzhəb üçün ayrı-ayrı qazıların başına 

4 ayr

ı "qazi-l-quzat" təyin etmişdi ki, bu da şəri yöndən ədalətə işarət sayıl-

m

ışdı. Burada vurğulanası nöqtə ədliyyə işlərindən sorumlu şəxslərin böyük 

divan v

ə ya əyalət divanları ilə, yəni hökumət ilə ilgiləri bulunmamasıdır. Be-

ləliklə, hər hansı bir siyasi və ya idari basqıya məruz qalmadan ədaləti yürüt-

m

ək mümkün olmaqda idi. 

Q

ısaca açıqlamağa çalışdığımız bu hökumət təşkilatı bəzi ufaq fərqlərlə 

və yer-yer isimlər dəyişməklə birlikdə funksiyalarını bir-birinə yaxın şəkildə da-

vam  etm

ək üzrə, osmanlılara qədər türk-islam dövlətlərində, hətta Orta Şərq 

monqol t

əşkilatında mövcud olmuşdur. Dəyişiklik bilxassə Misirdə görülmək-

d

ədir. Sultan Bəybars zamanında katib üs-sirr, naqib ül-cüyuş, dəvadar kimi yeni 

v

əzifəlilər təyin edilmiş və ən-Nasir Məhəmməd (ölümü 1309) tərəfindən mü-

hüm bölg

ələr  "Naib  üs-səltənə"  deyilən  ümumi  valilərin  idarəsinə  verilmişdi. 

M

əqsəd bütün icra yetkisini sultanın əlində toplamaqdı. Hətta eyni səbəbdən 

bir ara v

əzirlik də ləğv edilərək bu vəzifə üç dairəyə ayrılmışdı. Sonra yenə 

əsl idarə nüfuzu vəzirdən də irəli bir əhəmiyyət qazanan ustad üd-dara keç-

mişdi. 

 

 

ç. O r d u 

 

Qaraxani,  türkm

ən  bəylikləri  və  başlanğıcda  Anadolu  səlcuqlu  ordu- 

lar

ı  türklərdən ibarət  idi.  Qəznəvi  ordusunda  yerli  ünsür  böyük  əksəriyyəti 

t

əşkil edirdi. Çünki əsasən yabançılara dayanmaq zorunda olan Sultan Mah-

mudun z

əngin və bütpərəst hind racələrinə qarşı tərtiblədiyi məşhur səfərləri 

üçün 

qələbəlik və qatı müsəlman əsgərlərə ehtiyacı vardı. O zaman Xorasanda 

yay

ğın olan kərramilik məzhəbi  tərəfdarlarından çox  faydalanan  Mahmud 

ay

rıca islam ölkələrinə adamlar göndərərək "qazilər" toplayır və səfər zaman-

lar

ında özlüyündən qatılanlar ("mütəvviyə" = könüllülər) ilə əsgər sayısı böyük 

r

əqəmlərə  yüksəlirdi. Bunlar yalnız  qənimətdən  pay  alırdılar. Fəqət  Sultan 

Mahmudun  

səlcuqlulara da örnək olan "xassə" ordusu müxtəlif etnik ünsürlər 

aras

ından devşirilib xüsusi tərbiyə ilə  yetişdirilirdi

39

.  Böyük  Sultan  M

əlikşah 

zaman

ında ortaçağın ən böyük hərbi gücü halına gələn səlcuqlu orduları müx-

39

 

Bax:  İA.  mad.  Selçuklular,  V,  4;  C.  E.  Bosworth.  "Ghaznevid  Military  Organisation", 

Der İslam, XXXV, s. 37-77, XXXVI, s. 4-37. 

402 

                                                 

---

TÜRK M

İLLİ KÜLTÜRÜ

 

təlif qövmlərdən seçilərək törən və protokolda özəl saray tərbiyəsinə tabe tu-

tulmuş və doğrudan-doğruya sultana bağlı "qulamani-saray"

40

 seçkin koman-

danlar

ın təlimi altında hər an savaşa hazır xassə ordusu məliklərin, şıxnələrin 

və dövlət ərkanının əsgərləri və sipahilərdən ibarət idi. Ayrıca tabe hökumət-

l

ərin yardımçı  qüvvələri  vardı. Künyələri  divan dəftərlərində  qeydli  qula-

mani-saray ild

ə dörd dəfə maaş (bistqani) alırdı. Sultanlarla birlikdə səfərlərə 

qat

ılan və ya ağır cəza əməliyyatlarına məmur edilən şıxnəliklər, ümumi valilik 

etmiş Bozan, Porsuk, Aytəgin, Savtəgin, Aksunqur kimi türk əsilli komandan-

lara 

bağlı xassə ordusunun (qvardiyanın) nəfərləri iqta sahibi idi. “Siyasətna-

m

ə”də qəznəvi üsulu xassə ordusu qurmağın faydalarını sayıb-tökən vəzir Ni-

zamülmülkün sultan

larla soydaşlıqlarından dolayı türkmənlərdən də bir qrupun 

al

ınmasını tövsiyə etməsindən

41

 böyük 

əksəriyyəti yabançılardan təşkil edildiyi 

anlaşılan xassə ordusu əfradından hər birinə imperiyanın müxtəlif köşələrində 

"iqta" 

ərazilər verilmişdi. Beləliklə, hərəkət halında ikən bu əfradın getdiyi böl-

g

ədəki iqtasından maaşını alması təmin edilirdi. Türkmən bəylərinin bəzən sər-

ke

şlik edə bilmələrinə

42

 qa

rşılıq qulamani-saray və xassə ordusu mənsublarının 

sultana  qeydsiz-

şərtsiz bağlılıqları diqqətə dəyər. İmperatorluğun hər tərəfinə 

dağılmış və  yenə onlara ayrılan iqta torpaqlarından keçimlərini və təchizatını 

təmin edən süvari qüvvələri ("sipahiyan") də çox qələbəlik idi. 

 S

əlcuqlu dövri təşkilatında aparılan mühim yenilik də bu hərbi iqta idi. 

Bu, bir torpaq 

bağışı deyildi və asanlıqla malikanəyə dönən məlum islami iq-

tadan  da 

fərqli idi. Bir sorumluya əmanət edilən ərazi yaxşı işlədildiyi, yaxşı 

bax

ıldığı müddətcə sərəncamda qalır, əks halda, ən gec üç il sonra ondan alınıb 

orduya 

əsgər bəsləyən layiqli birinə verilirdi. Beləliklə, bir tərəfdən şəxsi heyə-

ti çox yüks

ək olan orduların dövlətə külfət yükləmədən bəslənməsini və təchi-

zat

ını mümkün qılan, digər yandan verim ölçüsündə vergi artacağı üçün iqta 

sahibl

ərinin də qeyrəti ilə məmləkətin zəngin və abad hala gəlməsinə yardım 

ed

ən bu səlcuqlu iqta üsulunun əslində əski türk "miri" torpaq hüququnun yeni 

40

 Bu qulaman (t

əki qulam=dəliqanlı)  hüquqi  və  sosial  baxımdan  "məmlük" durumunda 

olub, köl

ə  deyildir (bax: yux. Kuman-qıpçaqlar: Misir türk dövləti;  ayrıca,  II  bölüm, 

qeyd 803; III, qeyd 133). 

41

 Bax: Siyas

ətnamə, nəşr edən A. Xalxali, Tehran, 1310 ş., fəsil, 26. 

42

 M

əsələn, Sultan Məlikşaha  qarşı  Artuk  bəy və  Əbül-Qasim,  bax:  İ.Kafesoğlu,  Sultan 

Melikşah Devlində..., s. 51, 57, 102-105. 

403 

                                                 

---