İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
9
qəbiləni daha çox qida ilə təmin edirdi. Beləliklə, yığıcılıqdan əkinçilik meydana. gəldi. 
İnsanlar ilk dəfə iti əhliləşdirmişlər. İt və oxla ov uğurlu olurdu. İt ovu axtarıb tapır, insan ovu uzaqdan 
oxla vura bilirdi. Bu da qəbilədə qida bolluğu yaradırdı. İnsanlar quzu, çəpiş, donuz balası, buzovu və digər 
heyvan balalarını  kəsmədilər, onları saxlayıb böyütdülər. Beləliklə, ovçuluqdan maldarlıq meydana gəldi. 
İnsanlar indiyə kimi təbiətdə olan heyvanları ovlayır, balıq tutur, bitki toplayırdılar. Əkinçilik və maldarlıq 
yaranandan sonra insanlar özləri əkir, taxıl toplayır, heyvan saxlayır, öz tələbatlarını ödəyirdilər. Yığıcılıq və 
ovçuluq artıq yardımçı təsərrüfat sahələrinə çevrildi. 
Neolit dövründə insanlar cilalı daş baltalardan, balıqçılıqda tordan, harpundan, qarmaqdan istifadə 
etmiş,  əkinçiliyin inkişafı ilə oturaq həyat tərzinə keçmişdi. Neolit dövründə gil (saxsı) qablar istehsalı, 
əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə yun liflərindən sap əyirir, sapdan parça toxuyur, 
parçalardan dəriyə nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu yenilikləri “neolit inqilabı” 
adlandırmışlar. 
Avropanın  şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında 
məskən salırdılar. Sibirdə ən qədim neolit mədə-niyyəti V minilliyə aiddir. Türkmənistanda Çeytun əkinçilik 
məskəni, Anadoluda Çayönü və “Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə. VII 
minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında  əkinçilik və maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları  və 
Anadolu buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər ərazilərinə yayılmışdır. 
Eneolit (“eneos” - latınca mis, “litos” isə yunanca daş deməkdir, mis-daş) dövrü e.ə. VI-IV minillikləri 
əhatə edir. Bəşər tarixində metal əsri mis dövrü ilə başlayır. İnsanın istifadə etdiyi ilk metal mis olmuşdur. 
Mis emalının qədim izləri Ön Asiyada təqribən 7 min il bundan əvvəl Anadoludakı Çayönü, Çatal hüyük 
məskənlərində  və Mesopotamiyada tapılmışdır.  İnsanlar misdən balta, xəncər, nizə, bəzək  əşyaları, evdə 
işlənən  əşyalar düzəltməyə başladılar. Mis yumşaq olduğuna görə daşı  sıxışdıra bilmədi. Mislə yanaşı daş 
alətlər də işlədilirdi. Elə buna görə də bu dövrə mis-daş dövrü deyirlər. Bu dövrdə toxa əkinçiliyi üstünlük 
təşkil edirdi, çiy kərpicdən evlər tikilir, gildən qadın fiqurları düzəldilir, boyalı qab istehsalı genişlənirdi. 
Eneolit dövründə  əhali cənubda  əkinçilik, maldarlıqla, sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə  məşğul 
olurdular. Lakin şimalda əhalinin əsas məşğuliyyəti ovçuluq və yığıcılıq idi. Torpaq toxa ilə becərilir, taxıl 
sümük və buynuzdan düzəldilmiş oraqlarla biçilir, əl dəyirmanında üyüdülürdü. Əkinçilər oturaq həyat 
tərzində yaşayırdılar. Eneolit dövrünə aid abidələr Anadoluda, Mesopotamiyada, Orta Asiyada (Anau, 
Hamazqantəpə və s.), Ukraynada (Tripolye mədəniyyəti və s.) Azərbaycanda (Kültəpə, Şoumtəpə və s) və 
digər ərazilərdə aşkar edilmişdir. 
Qədim insanların birlikdə çalışdıqları nə ümumi əmlaka birlikdə sahib olduqları  Neolit dövründə gil 
(saxsı) qablar istehsalı, əyiricilik, toxuculuq meydana gəlmişdir. Kətan nə yun liflərindən sap əyirir, sapdan 
parça toxuyur, parçalardan dəriyə nisbətən yüngül və rahat paltar tikirdilər. Alimlər bu yenilikləri “neolit 
inqilabı” adlandırmışlar.  
Avropanın  şimalında meşə zolağında ovçu və balıqçı tayfalar su yaxınlığında, çay kənarlarında 
məskən salırdılar. Sibirdə ən qədim neolit mədəniyyəti V minilliyə aiddir. Türkmənistanda Çeytun əkinçilik 
məskəni, Anadoluda Çayönü və “Çatal hüyük” mədəniyyətləri Neolit dövründə yaranmışdır. E.ə. VII 
minillikdə ehtimal ki, Zaqros dağlarında  əkinçilik və maldarlıq meydana gəlmişdir. Zaqros dağları  və 
Anadolu buğdanın və arlanın vətəni olmuş və buradan dünyanın digər ərazilərinə yayılmışdır. 
İbtidai (buna arxaik də deyirlər) mədəniyyət bəşəriyyət tarixinin ilkin mərhələlərində meydana 
gəlmişdir.  İbtidai (arxaik) mədəniyyətin bir sıra xüsusiyyətləri diqqəti cəlb edir. Hər  şeydən  əvvəl, ibtidai 
mədəniyyət ən qədim mədəniyyət tipidir, o bütövlükdə ibtidai insanların bütün tarixi boyu onların varlığını 
müəyyən edir. İkincisi, bizimlə «yanaşı» yaşayan və bir sıra adamların təkəbbürlə primitiv mədəniyyət 
adlandırdığı xalqların ibtidai, arxaik mədəniyyəti müasir dövrdə  də vardır. Üçüncüsü, qədim mədəniyyət 
müasir mədəniyyətin üzvi və olduqca əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Tədqiqatçılar mədəniyyətin insanlara 
öz davranışını  təşkil etmək üçün bir sıra strategiyalar bəxş etdiyini göstərirlər.  İbtidai, arxaik 
mədəniyyətlərdə  təqlid strategiyası mühüm yer tutur. İkinci strategiya məkan-zaman  əlaqələri və 
asılılıqlarının fərdi-sistematik müşahidəsidir. Bu barədə çoxlu misallar gətirə bilərik. Onlardan bir neçəsini 
nəzərdən keçirək. «Qara pəncə» adlı hindu qəbiləsi qabaqcadan baharın gəlişini öldürülmüş dişi bizonun 
(vəhşi öküzün) bətnindəki rüşeymin inkişaf səviyyəsi ilə  xəbər verə bilirdilər. Bu cür qabaqcadan 
xəbərvermə adətən dəqiq olurdu. Yaxud da hindu osaqa qəbiləsi vəhşi bitkilər-qarğıdalı  və  vəhşi öküzü 
ovsunda birləşdirirdi. Bu çulğaşma aşağıdakı kimi izah olunurdu. Yayda osaqa qəbiləsi çöldə qarğıdalı 
çiçəklənənə  qədər vəhşi öküzü ovlayırdı. Onlar yaxşı bilirdilər ki, qarğıdalı çiçək açdıqdan az sonra 
yetişməyə başlayır. Bu o demək idi ki, qarğıdalı məhsulunu yığmağa qayıtmaq vaxtı gəlib çatmışdır. 
Üçüncü strategiya analogiyaya görə  əqli nəticənin çıxarılmasıdır. Animist təfəkkürün oxşar 
əlamətlərini ayırmaq zərurəti buradan doğur. Animistik təfəkkür isə yer üzünü, təbiəti ilahi qüvvələr, ruhlar 
və iblislərlə doldurur. Bu strategiyanı  təsdiq edən nümunələr çoxsaylıdır. Məlum olduğu kimi, piqmey 
tayfalarının biri dişə bənzər çovdar mahmızı ilan vuran zamanı çarə kimi tətbiq edirdilər. Yaxud da paleolit 
dövründə bəşəriyyətin mədəni inkişafında böyük inqilab sayılan odu götürək. Bütün xalqların mifologiya və 

---