İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
124
müəyyən edilirmiş. Onların hər  şeydən çox istehsal bacarıqları qiymətləndirilirmiş. Bu göstərir ki, daş 
dövrünün rəssamları yaşadıqları dövrün dünya görüşünə uyğun olaraq mühüm əlamətləri seçib təsvir etməyi 
bacarmışlar. Əlbəttə, bu rəsmlərin nöqsanları - şərtiliyi, sxematikliyi, səthiliyi və s. dövrün iqtisadi-mədəni 
geriliyindən irəli gəlirdi. 
İnsan rəsmlərində siluet formasından geniş istifadə edilmişdir. Tək dayanmış ovçuların rəsmi, 
adamların əl-ələ verərək qrup şəklində rəqs etməsini göstərən təsvirlər siluet (kölgə) formasındadır. Bu rəsm 
üsulu da dövrün məhsulu idi. Burada ibtidai insanların müvəffəqiyyətli ovdan sonra şadlanaraq rəqs etmələri, 
yaxud təbiət qüvvələri ilə mübarizədə qalib çıxmış adamların sevinci və məşəl ətrafında hərlənmələri təsvir 
edilmişdir. Belə rəsmlərdə insanlar bir-birindən fərqlənmir. 
«Yallı» tipli qrup rəqsləri daş dövründə heç bir dini səciyyə daşımırdı. Lakin sonrakı dövrlərdə qəbilə 
dini ayinlərində bu rəqslərdən geniş surətdə istifadə edilmişdir. 
Bəzi alimlər daş dövrünün petroqliflərini incəsənətlə heç bir əlaqəsi olmayan dini səciyyəli sehrkar 
magiya rəsmləri kimi qələmə verməyə çalışırlar. Onlar bu təsvirlərdə incəsənət üçün mühüm xüsusiyyət olan 
hissi emosional keyfiyyətlərin olmamağını əsas dəlil kimi irəli sürürlər ki, bu da tamamilə yanlış fikirdir. 
Bu qaya təsvirlərinə  əsasən biz daş dövrün adamlarının idrak proseslərini öyrənir, cəmiyyətin 
məhsuldar qüvvələri ilə tanış olur, insanların geyimləri, silahları və s. haqqında məlumat toplayırıq. Demək, 
bu rəsmlər obyektiv varlığı müəyyən dərəcədə  əks etdirir və beləliklə  də, incəsənətin ictimai vəzifələrini 
yerinə yetirir. İbtidai insanların rəsmlərində emosional xüsusiyyətlər axtarmaq yersizdir. Çünki kontur xətli 
təsvirlərdən hissi keyfiyyətlər tələb etmək olmaz. Belə  təsvirlərdə biz insanların sevincini, kədərini və s. 
emosional keyfiyyətlərini görməsək də, təsəvvür edirik. 
İbtidai sənət əsərlərində konkretlikdən uzaq, ümumi və mücərrəd xüsusiyyətlərə malik insan surətləri 
yaradılırdı. Burada kişi rəsmləri təxminən bir-birini təkrar edirdi. Bu cəhət heyvan təsvirlərində də öz əksini 
tapır. Daş dövrünün rəssamından təsvirlərdə surətin konkret xüsusiyyətlərini ifadə etmək bacarığını 
gözləmək olmazdı. Yuxarıdakıları nöqsan hesab edərək qədim təsvirlərin incəsənətdən uzaq olduğunu iddia 
etmək düzgün deyil. Nəzərə almaq lazımdır ki, qaya təsvirləri keçmişdəki konkret varlıqların xətti obrazı 
kimi müasirlərimizin diqqətini cəlb edir. Həcmlərin konturlu xətlərlə ifadə edilməsi, heyvanların dinamik 
vəziyyətdə verilməsi və s. xüsusiyyətlər, söz yox ki, ibtidai insanlarda bədii təfəkkürün fəaliyyəti ilə əlaqədar 
olmuşdur. Bütün bunlar petroqliflərin incəsənət əsərləri olduğunu iddia etməyə haqq qazandırır. 
Eneolit (mis-daş) dövründə öküz rəsmlərində ağız, göz kimi xırda detallar və dinamika, hərəkət kimi 
yeni xüsusiyyətlər də ortaya çıxır. Bu mərhələdə keçi təsvirləri də  cızılmağa başlayır. Çox vaxt onların 
rəsmləri düz xətlərlə kəsilmiş halda verilir. Belə əlavə xətlər magik təsəvvürün ifadəsi idi. Belə ki, ovçu bu 
sehrkar xətləri çəkməklə gələcək ovu tilsimə saldığına və onu mütləq ovlayacağına inanırdı. Bu sehrkarlıq 
ayinini icra edərkən ovçu, yəqin ki, niyyət edir, heyvanın neçə  və hansı  şəraitdə vurulacağı haqqında öz 
arzusunu bildirir, ya da ürəyində təkrar edirdi. 
Keçilərin rəsmləri bütünlüklə  əyri xətlərin birləşməsindən ibarətdir. Bunun nəticəsində  təsvirlərin 
bədii-estetik keyfiyyəti xeyli yüksəlmişdir. Qobustanda qaya təsvirlərinin tənəzzül etdiyi orta əsrlərdə isə 
əksinə, petroqliflər düz xətlərlə cızıldığından daha az cazibədar olmuşdur. 
Qaya təsvirlərinin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif məqsədlərə xidmət etdiyi şübhəsizdir. Lakin təsvirlər 
hansı ideallara əsasən yaranırsa yaransın, həmişə  qədim rəssamın bacarığından, bədii təfəkkürünün, 
yaradıcılıq fantaziyasının qüvvətli və ya zəif olmasından asılı olaraq, müasirlərimizə incəsənət əsəri kimi çox 
və ya az təsir göstərə bilir. 
Qaya təsvirlərindən ibtidai cəmiyyətdə yazı vasitəsi kimi də istifadə edilmişdir. Yəni qaya rəsmləri 
təsvirli yazılar-piktoqramlar kimi çox mühüm bir rol oynamışdır. 
Qobustan piktoqramları üç qrupa bölünür. Birinci qrup təsvirli yazıların məzmunu xronika xarakteri 
daşıyır. Belə piktoqramlarda qədim «rəssam» qəbilənin gündəlik həyatında baş vermiş hadisələrdən xəbər 
verir. Bu yazılarda qəbilə üzvlərinin vəzifələrindən, qurban vermək ayinlərindən və s. bəhs edilir. Bu qrupa 
daxil olan tunc dövrünün piktoqramında iki süvarinin bir maralı ovlaması  təsvir edilmişdir. Onların 
arxasında, hərənin özünə aid olan düzbucaqlının içində üfqi xətlər çəkilmişdir. Bu göstərir ki, hər ovçu sol 
tərəfdə silindrik şəkildə,  şərti surətdə göstərilmiş  qəbilə ocağına doqquz heyvan verməlidir. Sol tərəfdəki 
süvari ovçu 8 heyvan vermişdir (bunu aşağıda olan düzbucaqlıdakı  xətlərin sayından bilirik). Sağ  tərəfdə 
nizə atan süvari isə öz borcunu ödədiyi üçün rəssam bu haqda heç bir şey göstərmir. 
Qobustan piktoqramlarının ikinci qrupuna yaddaş vəzifəsini görən dini xarakterli yazılar daxildir. Bu 
tip təsvirlər gündəlik dini ayinləri yerinə yetirmək üçün əyani vəsait kimi təcrübi  əhəmiyyətə malik 
olmuşdur. Tunc dövrünün belə bir piktoqramında heyvanların qurban kəsilməsi ayininin icrası göstərilir. 
Üçüncü qrup yazılara qəbilənin gündəlik təsərrüfat həyatı ilə bağlı olan piktoqramlar daxildir. 
Ovçuluq, maldarlıq və ov məşqləri ilə  əlaqədar süjetli təsvirlər bu qrupa mənsubdur. Ov məşqlərinin necə 
keçirilməsini nəql edən, daş dövrünə aid bir təsviri nəzərdən keçirək. Dağda cızılmış böyük öküz rəsminə ox 
atmaqla ov məşqi keçmək üçün ovçular bir cərgədə düzülmüşlər. Onların üzü öküz təsvirinə və arxaları bizə 
tərəf olduğundan qolları və əlləri görünmür, kürəklərindəki kaman və geydikləri enli dəri şalvarları isə aydın 

---