311
15
“
HİKMƏT
”
AYƏSİ
ِبﺎﺒْﻟَْﻻا اﻮُﻟوُا ّﻻِا ُﺮﱠﻛﱠﺬَﻳ ﺎﻣَو ًايرﺜَﻛ ًا ْيرَﺧ َ ِتىوُا ْﺪَﻘَﻓ َﺔَﻤْﻜِﺤْﻟا َتْﺆُﻳ ْﻦَﻣَو ُءﺎﺸَﻳ ْﻦَﻣ َﺔَﻤْﻜِﺤْﻟا ِتىْﺆُﻳ
“Hikməti (şəriət hökmlərini və əqli və əməli maarifi) istədiyi (və
vücudunda tələbat olan və haqqın hikməti ilə uyğun gələn) şəxsə verir.
Kimə hikmət verilsə, (ona) doğrudan da, çoxlu xeyir verilmişdir. Əsl
ağıl sahiblərindən başqa, heç kəs öyüd almaz.”
“Bəqərə” surəsi, ayə 269.
Bəhsə qısa bir nəzər
Şübhəsiz ki, digər dinlərə nisbətdə İslam dininin insanları elm
və biliyə təşviq etməsi daha artıqdır. Bu cəhətdən, əgər İslam dinini
hikmət və elm dini adlandırsaq, yanılmarıq.
Bu ayə elm və hikməti
hədsiz xeyir adlandırır. Həmin ayənin həzrət Əlinin (ə) fəzilətləri
ilə bağlılığı məsələsinə bəhsin davamında izah verəcəyik. Allah bizi
həmin həqiqətləri dərk edən aqillər sırasında yerləşdirsin! Amin, ya
rəbbəl aləmin!
312
Əbülqasim Əlyan Nejadi
Şərh və təfsir
Hikmət hədsiz xeyirdir
ُﺀﺎﺸَﻳ ْﻦَﻣ َﺔَﻤْﻜ ِﺤْﻟﺍ ﻰِﺗْﺆُﻳ
–
“Allah elm və hikməti istədiyi və ona layiq olan
şəxslərə verər.”
Hikmət sözü ilə bağlı onun “Quran həqiqətlərindən
agah olmaq”, “yaradılış aləminin sirlərinə nisbətdə mərifət”, “əməl
və rəftar baxımından haqqa yetişmək”, “nəsihət”, “Allaha mərifət və
onu tanımaq”
1
mənalarında olduğunu bildirmişlər və bunların hamısı
bir sözdə toplanmışdır. Bu ayədən qabaqkı ayədə (“Bəqəqrə” surəsi,
ayə 268) Allahın infaq və fədakarlıq müqabilində bağışlanmaq və
bərəkət
vədəsi verdiyi, şeytanın isə vəsvəsə edərək insanları fəqirliklə
qorxutduğu bildirilmiş və ilahi vədə ilə şeytani vəsfəsə arasında fərqi
müəyyən edən və insanın nicatına səbəb olan məsələnin hikmət olması
bəyan edilmişdir. Həmçinin, hikmətin istənilən şəxsə verilməsində
məqsəd o deyil ki, hər hansı bir şəxsə veriləcək, əksinə məqsəd Allahın
gördüyü işlərin hikmətə əsaslanmasıdır.
Yəni, onu ləyaqəti olan şəxslərdən istədiyinə verərək həyat
bulağından sirab edər.
ﴽﲑﺜَﻛ ﴽﺮْﻴَﺧ َﻰِﺗﻭُﺍ ْﺪَﻘَﻓ َﺔَﻤْﻜِﺤْﻟﺍ َﺕْﺆُﻳ ْﻦَﻣَﻭ
–
“Hikmət verilən kəsə hədsiz xeyir
əta edilmişdir.”
Hikməti bağışlayanın Allah olmasına
baxmayaraq,
ayədə onun adı çəkilməmişdir. Bu ifadə ilə sanki elm və hikmətin
zatən yaxşı olduğu və hansı nahiyə və kim tərəfindən olmasına
baxmayaraq, ondan istifadə edərək əldə edilən xeyir arasında heç bir
fərqin olmadığı bildirilmişdir. Diqqət olunası məsələ cümlənin bu
şəkildə “kiməsə elm və hikmət verilsə ona hədsiz xeyir və bərəkət
əta edilmişdir” işlənməsidir, nəinki, mütləq şəkildə xeyir formasında.
Deməli, mütləq səadət
və xeyir təkcə elmdə deyil, əksinə elm onun
mühüm amillərindən biridir.
ِﺏﺎﺒْﻟَْﻻﺍ ﺍﻮُﻟﻭُﺍ ّﻻِﺍ ُﺮﱠﻛﱠﺬَﻳ ﺎﻣَﻭ
–
“Əsl ağıl sahiblərindən başqa, heç kəs
öyüd almaz.”
“Təzəkkur” sözü “xatırlamaq”, “elm və biliyi ruhda qoruyub
saxlamaq” mənasındadır və “əlbab” sözü isə “lob” sözünün cəmidir
ki, “əql” mənasını ifadə edir.
Bu cümlədə bildirilir ki, təkcə əql
1. Yuxarıdakı dörd ehtimala altı digər ehtimal da əlavə edilmiş və «Məcməul-bəyan» c.2, səh.
382-də qeyd olunmuşdur.
313
sahibləri həqiqətləri xatırlayır, onu qoruyur və ondan bəhrələnirlər.
Divanələrdən başqa, bütün insanlarda əqlin olmasına baxmayaraq,
onların hamısı “ulul-əlbab” adlanmır, əksinə “ulul-əlbab” ağıllarını işə
salaraq onun nurlu çırağı sayəsində həqiqi həyat yolunu tapanlardır.
Həzrət Əli (ə) hikmət sahibidir
“Hikmət” ayəsi hikmət verilən şəxsə hədsiz xeyir-bərəkət bəxş
edildiyini bildirir və kimlərə hikmət verildiyi
isə bu ayədən o qədər də
məlum deyil. Amma əhli-sünnə və şiə rəvayətlərində belə bir hikmət
sahibi olan şəxsin Əli ibn Əbu Talib (ə) olduğu bildirilmişdir. Həmin
rəvayətlərin bəzilərinə diqqət yetirin:
1. Əhli-sünnənin məşhur alimlərindən Hakim Həskani Rəbi ibn
Xeysəmin belə dediyini nəql edir:
“Mənim yanımda Əlinin (ə) adını çəkdilər və mən dedim:
ًايرﺜَﻛ ًا ْيرَﺧ َ ِتىوُا ْﺪَﻘَﻓ َﺔَﻤْﻜِﺤْﻟا َتْﺆُﻳ ْﻦَﻣَو ُلﻮُﻘَﻳ ﱃﺎﻌَﺗ ُﻪﻠﻟاَو ِﻪِﻤْﻜُﺣ ﰱ ِﻪْﻴَﻠَﻋ َنوُﺪِﺠَﻳ ْﻢُﻫَرَا ْﻢَﻟ
“Mən camaatın hansısa birinin onun hökmü barədə irad tutmasını
gömədim (daha sonra “Hikmət” ayəsini dəlil gətirdi).””
1
2. İbn Abbas Peyğəmbərin (s) belə buyurduğunu deyir:
ﱃِا ْﺮُﻈْﻨَﻴْﻠَﻓ ﻪ ِﻋماﺘْﺟِا ﰱ َﻒُﺳﻮُﻳ ﱃِاَو ِﻪِﺘَﻤْﻜِﺣ ِﰱ حﻮُﻧ َﱃِا َو ﻪِﻤْﻠِﺣ ﰱ َﻢﻴﻫاﺮْﺑِا ﱃِا َﺮُﻈْﻨَﻳ ْنَا َدارَا ْﻦَﻣ
ﺐِﻟﺎﻃ بىَا ِﻦْﺑ ﱢ ِﲆَﻋ
“İbrahimin (ə) helmini, Nuhun (ə) hikmətini, Yusifin (ə) camaata
mehribanlığını görmək istəyən kəs Əli ibn Əbu Talibə (ə) nəzər salsın.”
2
Belə bir rəvayətin oxşarı İbn Həmradan da nəql edilmişdir:
“Biz Peyğəmbərin (s) yanında olduğumuz zaman həzrət Əli (ə) bizə
tərəf gəldi. Peyğəmbər (s) buyurdu:
ﺐِﻟﺎﻄﻴﺑَا ِﻦْﺑ ﱢ ِﲆَﻋ ﱃِا ْﺮُﻈْﻨَﻴْﻠَﻓ ﻪِﺘﱠﻠُﺧ ﰱ َﻢﻴﻫاﺮْﺑِاَو ﻪِﻤْﻬَﻓ ﰱ حﻮُﻧَو ﻪِﻤْﻠِﻋ ﰱ َمَدآ ﱃا َﺮُﻈْﻨَﻳ ْنَا ُﻩﱠ َﴎ ْﻦَﻣ
“Adəmin (ə) elmini, Nuhun (ə) dərrakəsini, İbrahimin Allah dostu
məqamını görərək şadlanmaq istəyən şəxs (bütün bu sifətlər onda
toplanmış) Əli ibn Əbu Talibə (ə) baxsın.””
3
3. Başqa bir rəvayətdə İbn Abbasdan belə nəql edilir:
“Allah Peyğəmbərinin yanında idim. Ondan həzrət Əli (ə) barəsində
soruşulduqda, buyurdu:
ًاﺪِﺣاو ًاءْﺰُﺟ ُسﺎّﻨﻟا َﻰِﻄْﻋُاَو َءاﺰْﺟَا َﺔَﻌ ْﺴِﺗ ﱞﲆَﻋ َﻰِﻄْﻋُﺎَﻓ ،َءاﺰْﺟَا َةَ ْﴩَﻋ ُﺔَﻤْﻜِﺤْﻟا ِﺖَﻤ ﱢﺴُﻗ
“Elm və hikmət on hissəyə bölünmüşdür. Onun doqquzu Əliyə (ə),
1. «Şəvahidut-tənzil», c.1, səh. 107, hədis: 150.
2. «Şəvahidut-tənzil», c.1, səh. 106, hədis: 147.
3. “Şəvahidut-tənzil”, c.1, səh. 79, hədis: 116.
