İQTİsadiyyatin və İxracin diversiFİkasiyasinin

76

İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN 

DİVERSİFİKASİYA

Diaqram 24. 2003-2010-cu illərdə ARDNF-dən dövlət büdcəsinə transfertlərin dinamikası (milyon manat)

Cədvəl 24. 2004-2010-cu illərdə dövlət büdcəsi gəlirlərinin formalaşmasında birbaşa neft sektorundan 

daxilolmaların dinamikası (milyon manat)

Göstəricilər

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

ARDNŞ-dən vergi daxilolmaları 

384.4

542.1

700.8

1080.7

1351.6

1273.2

1262.9

ABƏŞ-dən vergi daxilolmaları 

972.0

1831.5

2087.1

587.9

741.1

ARDNF-dən transfertlər 

130.0

150.0

585.0

585.0

3800.0

4915.0

5915.0

Dövlət büdcəsinin digər gəlirləri 

966.8

1363.1

1624.2

2509.4

3524.0

3549.8

3484.0

Dövlət büdcəsinin gəlirləri, cəmi 

1481.2

2055.2

3882.0

6006.6

10762.7

10325.9

11403.0

Büdcə gəlirlərində neft sektorunun 

payı,%-lə 

34.7

33.7

58.2

58.2

67.3

65.6

69.4

Cədvəl 24-dən göründüyü kimi, 2004-cü ildə büdcə gəlirlərində neft sektorunun payı 34,7% təşkil etdiyi 

halda 2010-cu ildə 69,4%-ə çatıb. Həmçinin dövlət büdcəsinin neft sektorundan asılılığı 2010-cu ildən sonra 

da artmağa başlayıb (2011-ci ildə 73,8%). 

ÜDM-in diversifikasiyası. Əgər 2000-ci illərin əvvəlində Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas rolu neft sektoru 

oynayırdısa, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və rabitə sektorlarının da önəmli rolu vardı. 2000-ci ildə neft hasilatı 

sektorunun ÜDM-də payı 27,7% olmuşdusa, kənd təsərrüfatı, ovçuluq, meşə təsərrüfatı və balıqçılığın payı 

16,1%, nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və rabitə sektorunun payı isə 12% təşkil edirdi. 2005-ci ildən başlayaraq 

Azərbaycanda neft hasilatının artması hasilat sektorunun ÜDM-də payını 50%-ə yaxınlaşdırdı. Öz növbəsində 

2000-2010-cu illərdə kənd təsərrüfatı, ovçuluq, meşə təsərrüfatı və balıqçılığın ÜDM-də payı təxminən 3 

dəfə azalaraq 5,4%-ə, nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və rabitəninki isə 7,9%-ə endi.

---

77

İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN 

DİVERSİFİKASİYA

Həmçinin qeyd olunan müddət ərzində ÜDM-in strukturunda başqa önəmli dəyişikliklər də baş verib. Bu 

meyillərdən  biri  tikinti  sektorunun  ÜDM-də  payının  6,5%-dən  7,5%-dək,  mehmanxana  və  restoranlarda 

xidmət göstərilməsi 0,4%-dən 1,0%-ə, maliyyə fəaliyyətinin payı 0,9%-dən 1,9%-dək artıb. Qalan sektorların 

ÜDM-də payı isə ya dəyişməyib, ya da azalıb.

Cədvəl 25. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə əlavə dəyərin ÜDM-də xüsusi çəkisi (%)

 Göstəricilər

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Kənd təsərrüfatı, ovçuluq və meşə 

təsərrüfatı, balıqçılıq

16.1

9.2

7.1

6.5

5.6

6.1

5.4

Mədənçıxarma sənayesi 

27.7

42.2

50.9

53.7

52.7

42.4

46.0

Emal sənayesi

5.3

6.5

5.8

5.0

4.7

5.5

5.4

Tikinti

6.5

9.4

7.7

6.7

7.0

7.2

7.5

Topdan və pərakəndə ticarət, 

avtomobillərin, məişət 

məmulatlarının və şəxsi istifadə 

əşyalarının təmiri

6.3

6.1

5.4

5.0

5.5

6.7

6.6

Nəqliyyat, anbar təsərrüfatı və 

rabitə

12.0

7.4

6.6

7.3

6.7

8.8

7.9

Daşınmaz əmlakla əlaqədar 

əməliyyatlar, icarə və istehlak çılara 

xidmət göstərilməsi

2.7

1.4

1.8

1.4

1.6

2.1

2.8

Dövlət idarəetməsi və müdafiə; 

sosial təminatın vəzifələri

2.0

3.0

2.6

1.3

1.5

2.2

1.9

Təhsil

4.9

2.5

2.3

2.6

2.8

3.7

3.3

Digər kommunal, sosial və şəxsi 

xidmətlərin göstərilməsi

4.6

1.3

1.5

1.1

1.6

3.1

1.5

ÜDM-in sahə konsentrasiyası üzrə 

Herfindal indeksi

0.1381

0.2111

0.2828

0.3090

0.2977

0.2081

0.2370

ÜDM-də sektorlar üzrə dviresifikasiyanı ifadə edəcək göstərici isə sektorlar konsentrasiyasını hesablamaqdır. 

Bu konsentrasiyanı ifadə edən göstəricilərdən biri də iqtisadçı Orris Herfindalın adı ilə bağlı indeksidir. Bu 

indeks 0 və 1 arasında dəyişir, ən aşağı göstərici konsentrasiyanın (diversifikasiyanın) ən yaxşı, ən yuxarı 

göstərici isə konsentrasiyanın (diversifikasiyanın) ən pis vəziyyətini əks etdirir. Herfindal indeksi aşağıdakı 

formul əsasında hesablanır:

 

Burada    konkret  götürülmüş  sahənin  yaratdığı  əlavə  dəyərin  ÜDM-də  payını, 

isə  götürülmüş 

sahələrin sayını əks etdirir. İndeks 0-1 intervalında dəyişilir. “0” yaxınlıq ixracın maksimum diversifikasiya 

olunduğunu, “1”ə yaxınlıq iqisadiyyatın şaxələnmədiyini, bir və bir neçə sahədən asılı olduğunu göstərir.

---

78

İQTİSADİYYATIN VƏ İXRACIN 

DİVERSİFİKASİYA

Bu düsturdan istifadə edərək 2000-2010-cu illər üzrə ÜDM-in sektorlar üzrə konsentrasiyasını ifadə edən 

indeksləri hesablayırıq. Cədvəl 24-dən göründüyü kimi, 2000-ci il üzrə Azərbaycanın ÜDM-də sektorlar üzrə 

konsentrasiya indeksi 0,1381 olduğu halda, 2005-ci ildən başlayaraq artmağa başlayıb. Hətta bu göstərici 

2007-ci ildə 0,309-a çatıb ki, həmin dövrdə ÜDM-in sektorlar üzrə konsentrasiyasının zəif olduğunu göstərir. 

Onu da qeyd edək ki, 2007-ci ildən sonra ÜDM-in sektorial konsentrasiyası üzrə Herfindal indeksi yenidən 

azalmağa başlayıb və 2010-cu il üzrə 0,237 təşkil edib. Hətta 2009-cu ildə bu indeks 0,2081-ə enib ki bu da 

neftin dünya bazarında qiymətinin enməsi ilə bağlı neft sektorunun ÜDM-də payının azaldığı dövrə təsadüf 

edir. Diqqəti çəkən başqa məqam 2006-2008-ci illərdə ölkədə neft hasilatının sürətlə artması dövründə ÜDM 

istehsalında  konsentrasiya  səviyyəsinin  yüksəlməsi,  neft  hasilatı  sabitləşdikdən  sonra  isə  dövlət  büdcəsi 

vəsaitləri hesabına investisiyanın artması ilə əlaqədar konsentrasiya səviyyəsinin 0,30-dan 0,21-ə (2009-cu 

ildə) düşməsidir. 2010-cu ildə Herfindal indeksi yenidən yüksəlib. 

Əmək  bazarının  deversifikasiyası.  2000-2010-cu  illərdə  Azərbaycanın  əmək  bazarının  strukturunda 

koordinal dəyişikliklər baş verməyib. Baş verən əsas dəyişikliklər kənd təsərrüfatında məşğulluğun bir az 

(1,6 faiz bəndi), ticarət sektorunda məşğulluğun ÜDM-də payının 16,9%-dən 12,3%-ə düşməsi, həmçinin 

tikinti sektorunun ÜDM-dəki payının 4,1%-dən 6%-dək artmasıdır.

Cədvəl 26. 2000-2010-cu illərdə məşğulluğun iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə strukturu (%) 

Sektorlar

2000

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və 

balıqçılıq

41,0

38,7

38,5

38,3

38,2

38,1

39,4

Mədənçıxarma sənayesi

1,0

1,0

1,1

1,1

1,0

1,0

1,0

Emal sənayesi

4,6

4,9

5,0

5,0

5,0

5,0

4,8

Tikinti

4,1

5,2

5,3

5,3

5,4

5,4

6

Ticarət, nəqliyyat vasitələrinin təmiri

16,9

15,6

15,8

15,8

15,9

15,9

12,3

Nəqliyyat və anbar təsərrüfatı

4,5

4,3

4,3

4,3

4,3

4,3

4,1

Dövlət idarəetməsi və müdafiə; sosial 

təminat

6,7

6,3

6,3

6,3

6,3

6,3

6,5

Təhsil

8,6

8,5

8,3

8,4

8,4

8,5

8,1

Əhaliyə səhiyyə və sosial xidmətlərin 

göstərilməsi

4,6

4,7

4,6

4,6

4,6

4,7

3,9

İstirahət, əyləncə və incəsənət sahəsində 

fəaliyyət

0,0

1,3

1,3

1,3

1,3

1,3

1,4

Əmək bazarının sahə konsentrasiyası üzrə 

Herfindal indeksi

0,212

0,191

0,190

0,188

0,188

0,187

0,186

Əmək bazarının sektorlar üzrə konsentrasiyasını hesablamaq üçün Herfindal indeksindən istifadə edilib.

Göründüyü kimi, Azərbaycanın əmək bazarının sektorlar üzrə paylanması göstəricisi qənaətbəxş sayıla bilər 

və 2000-2010-cu illərdə cüzi dəyişikliyə uğrayıb. Əgər 2000-ci ildə əmək bazarının sahə konsenrtrasiyası üzrə 

Herfindal indeksi 0,212 olubsa, 2010-cu ilədək 0,186-dək düşüb.

---