Islam qəribli
Yüklə 3,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İslam Qəribli
- “Kim baxarsa haçaq bizim Ģəhərə, Bir məzarlıq kimi gələr nəzərə”
- Nə gurultu, nə küy, nə səs vardır, Bir neçə ruhsuz qəfəs vardır. Dirilikdən əsər əlaməti yox, HəĢri var, ĢuriĢi-qiyaməti yox.
- Dərdü qəmdən ĢaĢıb bunalmıĢdır... ..Diridirlər əgərçi surətdə, Ölüdürlər, vəli, həqiqətdə (2, 52-53).
- Məhəmməd Hadi və mətbuat
İslam Qəribli
16 getdikcə əhəmiyyətli dərəcədə mövqeyini itirməkdə idilər. XIX əsrin 80-90-cı illərində Gəncə, Naxçıvan, Lənkəran, Şəki kimi ikinci dərəcəli şəhərlər cərgəsinə keçməyə başlayan Şamaxı əhalisinin bir qismi iş və çörək dalınca müxtəlif şəhərlərə, əsasən, Bakı və Tiflisə, digər qismi isə “Orta Asiyanın müxtəlif yerlərinə getməli olurdu”(401, 8). Bu, heç şübhəsiz ki, şəhərin mədəni həyatına da öz mənfi təsirini göstərirdi. Bu köçhaköçün yaratığı fəna vəziyyəti M.Hadi 1905-1907-ci illərdə yazdığı bir sıra məqalə və şeirlərində, Abbas Səhhət isə “Ölü şəhər” adlı əsərində ürək ağrısı ilə təsvir etmişdilər. “Kim baxarsa haçaq bizim
çox təsirli şeirdə A. Səhhət qeyd edirdi ki, burada sükut hökmfərmadır və şəhərin göylərini kəsif buludlar sarımışdır. Şəhər elə bir hala düşüb ki:
A. Səhhətin rəngləri bir qədər tündləşdirdiyi XIX əsrin axırı, XX əsrin əvvəllərində bir zamanlar Şirvanşahların paytaxt şəhəri olan Şamaxıda vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyildi. XIX əsrin axırlarında arabir teatr tamaşalarının verilməsi, XX əsrin ilk illərində mətbəə və kitabxananın təşkili, M. Ə. Sabir, S. M. Qənizadə, A. Səhhət, A. Naseh və s. başqa yerli ziyalıları meydana çıxıb xalqa can-başla xidmət etmək arzusu şəhərin həyatında mühüm yeniliklər olsa da, dindar və mühafizəkar əhainin çoxluq təşkil etdiyi Şamaxı tipik feodal şəhəri kimi Məhəmməd Hadi və mətbuat
17 qalmaqda idi. M. Hadi belə bir zaman kəsiyində dünyaya göz açmış, uşaqlıq və gənclik illəri doğma şəhərində keçmişdir. Peşə etibarı ilə tacir olub ailəsinə normal yaşayış tərzi qura bilən Hacı Əbdülsəlim maarifpərvər bir şəxs idi. Övladını gələcəkdə ziyalılar, üləmalar cərgəsində görmək istəyən, kiçik yaşlarından onu məktəbə qoyan ata “Məhəmməd Hadi 10 yaşına çatdıqda vəfat edir”(66, N 3). Atasının sağlığı zamanında məktəbə verilən M. Hadi “ibtidai təhsilini Şamaxıda məhəllə məktəbi saxlayan Molla Səməd adında bir şəxsdən almış, bir-iki il sonra mərhum Abbas Səhhətin atası Hacı Molla Əli Abbasın yanında oxumuşdur”(66, N 3). Atasının ölümündən bir müddət sonra M. Hadinin anası onu, bacıları Sahibə və Əsmanı ata qohumlarının himayəsinə buraxaraq Sulut kəndində yaşayan varlı bir kişiyə ərə getmiş və bundan sonra “M. Hadini böyük nənəsi, Əbdülsəlimin anası Teyyibə xanım saxlamış, ona pərəsdar olmuşdur”(66, N 3). Zirək və mömin bir qadın olan Teyyibə xanım nəvəsini ruhani görmək arzusunda olduğundan, onun təhsil alması üçün əlindən gələni edir və Hacı Əbdülsəlimin qardaşı, Şamaxının nüfuzlu tacirlərindən olan “Hacı Abbasqulu da qardaşının yadigarı Hadinin xatirini çox istədiyinə görə, onun təhsilini yarımçıq qoymasına razı olmur”(401, 9). Atasının ölümündən iki il sonra əmisinin də ölümü gələcək şair və mütəfəkkiri çıxılmaz vəziyyətə salsa da, qohumlarından yeni himayədar tapılır və onun təlim-tərbiyəsi ilə ata tərəfdən qohumu və bibisinin qayını, dövrünün tanınmış ziyalılarından olan Mustafa Lütfi Hacı Sədrəddin oğlu İsmayılzadə məşğul olmağa başlayır. Ana dilindən başqa ərəb, fars, osmanlı türkcəsini də mükəmməl bilən, zəngin mütaliə və dərin savada malik olan Mustafa Lütfi M. Hadinin vətəndaş – insan, millətini və dinini sevən bir gənc, ən başlıcası bir ziyalı kimi formalaşması üçün əlin- dən gələni əsirgəmir. “Məhəmməd Hadi 20-21 yaşlarına çatdıqda Teyyibə xanım da vəfat etdiyindən Hadi, onunla bir neçə qız çocuq tamamilə başsız və sahibsiz qalmış”(66, N 3) və bu səbəbdən də yetimlər
İslam Qəribli
18 imkanlı qohumlar arasında bölünmüş, bacıları qohumların himayəsini qəbul etsələr də, “təbiətən hürr və sərbəst olan və kimsəyə boyun əymək istəməyən Məhəmməd Hadi əqrəbasından kimsənin himayəsini qəbul etməmiş, yalnız başına öz evlərində qalmışdı”(66, N 3). M. Hadinin 1906-cı ildə yazdığı “Hacıtərxandan məktub” məqaləsində “ustadi-mümtazım”, “maddi və mənəvi səbəbi-həyat və nicatım”(126, N 117), - deyə xatırladığı Mustafa Lütfi 1900-cu ilin axırlarında Şamaxını tərk edib Həştərxana köçdükdən sonra gənc M. Hadi təzədən maddi və mənəvi köməkdən məhrum olur, bibisi
Zeynəbin nəzarəti altında yaşayaraq “Tələbəlik xatitaratından” adlı məqaləsində acınacaqlı vəziyyətini ətraflı şəkildə təsvir etdiyi məhəllə məscidində(122, N 88, 90, 92) çətinliklə də olsa, təhsilini davam etdirir və “onun Sabir və Səhhətlə tanışlığı da bu zaman başlanır”(397, 3). Oxumağa, öyrənməyə həddən ziyadə meyil göstərdiyindən və mütaliəyə olan marağını gələcək yazılarının birində “Xatirimi əyləndirən bir şey var idisə də, o da mütalieyi-kitab idi. Məni bu mütaliəyə sövq edən nə idi? Ta kiçikliyimdən bəri başımda böyük bir ədib olmaq sevdası”(Bax: M.Hadi. “Dəftəri-həyatımdan bir vərəq, yaxud xatirati-səbavət”, “Təzə həyat” qəzeti, 1 sentyabr 1908-ci il, N 200),- cümlələri ilə dilə gətirən gələcək şair və mütəfəkkir vaxtının çöxunu Şamaxıda “Carullah adlı birisinin açmış olduğu qiraətxanada keçirir”(401, 18), ərəb, fars və osmanlı türkcəsini mükəmməl bildiyindən İstanbul, Kəlküttə, Qahirə və Bağçasarayda nəşr olunan və nüsxələri Şamaxıya da gəlib çıxan “Sərvəti-fünun”, “Sabah”, “Həblül-mətin”, “Əl-Müəyyəd”, “Tərcüman” və c. bu kimi qəzetləri, Azərbaycan, Şərq və Qərb klassiklərinin (ərəb, fars, yaxud türkcəyə tərcümə olunanlari - İ. Q.) əsərlərini mütaliə edir. “Daha geniş dünyaya çıxmaq, təhsilini Şərq elm mərkəzlərində davam etdirmək arzuları kasıblıq ucundan daşa dəyib çilik-çilik olan”(73, 4) M. Hadi Şamaxı kimi bir əyalət şəhərində sistemli və mükəmməl təhsil ala bilir ki, bunun da
Yüklə 3,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|