Kimya 7-ci sinif

Nisbi molekül kütləsi molekülü təşkil edən atomların nisbi atom kütləsinə əsasən hesablanır: hər
bir elementin nisbi atom kütləsi indeksinə vurulur, alınan hasillər toplanır.
Oxunuş qaydası belədir: oksigenin nisbi molekül kütləsi 32, suyun nisbi molekül kütləsi 18,
fosfor(V)oksidin nisbi molekül kütləsi 142-dir.
Bildiyimiz kimi, qeyri-molekülyar qürülüşlü maddələrin kimyəvi formülü onları təşkil edən
hissəciklər sayının bir-birinə olan nisbətini ifadə edir. Büna görə də onların formüla görə
hesablanmış kütləsini «formül- yar kütlə» adlandırmaq daha düzgün olardı. Lakin həmin
formülları şərti olaraq molekül formülü kimi, qeyri-molekülyar qürülüşlü maddələrin formülyar
kütləsini də nisbi molekül kütləsi kimi qəbül edirik. Onlardan ikisinin nisbi molekül kütləsini
hesablayaq:
Nisbi molekül kütləsindən istifadə etməklə kimyəvi formüllar əsasında başqa hesablamalar da
aparılır:
1. Formula görə elementin kütlə payının hesablanması. Elementin nisbi atom kütləsinin onün
indeksinə hasilinin maddənin formülüna görə hesablanmış nisbi molekül kütləsinə olan
nisbətinə həmin elementin kütlə payı deyilir.
 0, omeqa 
 hərfi ilə göstərilir.
Məsələ 1. Formülü Fe203 olan birləşmədə dəmir və oksigen elementlərinin kütlə payını
hesablayın.

---

2. Formul verildikdə elementlərin kütlə nisbətlərinin hesablanması:
Məsələ 2. Formulu Na2C03 olan susuz sodada elementlərin kütlə nisbətlərini hesablayın.
Kütlə nisbətləri ən kiçik tam ədədlərlə ifadə olunur.
3. Kimyəvi formulun çıxarılması:
a) Elementlərin kütlə payı verildikdə formulun çıxarılması:
Birləşmədə elementlərin indekslərinin (sayının) nisbəti həmin elementlərin kütlə paylarının nisbi
atom kütləsinə bölünməsindən alınan ədədlərin nisbətinə bərabərdir. Burada XaYb birləşməsi
üçün 
 alarıq.
Məsələ 3. Tərkibi, kütlə payı 0,40 (və ya 40%) kükürd elementindən və kütlə payı 0,60 (və ya
60%) oksigendən ibarət olan oksidin formulunu çıxarın.
Həlli: Oksidin formulunu S O  kimi yazaq. Onda:
Cavab: formul S0 -dür.
b) Elementlərin kütlə nisbətlərinə görə formulun çıxarılması:
Hər bir elementin indeksi elementin birləşmədəki kütləsinin, nisbi atom kütləsinə olan nisbətinə
bərabərdir. XaYb birləşməsi üçün
Məsələ 4. Karbon elementinin hidrogenlə birləşməsində elementlərin kütlə nisbətləri 
m(C) : m(H) = 3 : 1-dir. Birləşmənin formulunu çıxarın.
3-cü məsələdə olduğu kimi maddənin formulunu CxHy qəbul edərək atomların say nisbətini
hesablayırıq.
Cavab: formul CH -dür.
Maddənin kimyəvi formuluna görə maddə haqqında hansı məlumatı ala biləcəyinizi aydınlaşdıraq
x y
3
4

---

(8-ci cədvələ baxın).

---

1 Maddənin kimyəvi formulu
H O
CO
2 Maddənin adı
Su
Karbon qazı
3 Verilən maddənin bir
molekulu
Bir molekul su
Bir molekul karbon qazı
4 Keyfiyyət tərkibi (verilən
maddənin tərkibinə hansı
element atomları daxildir)
Suyun tərkibinə hidrogen H
və oksigen O atomları
daxildir
Karbon qazının tərkibinə
karbon C və oksigen O
atomları daxildir
5 Kəmiyyət tərkibi (verilən
maddənin tərkibinə hər
elementin neçə atomu və
hansı kütlə nisbətlərində
daxildir)
Su molekulu iki atom
hidrogendən və bir atom
oksigendən əmələ
gəlmişdir. m(H) : m(O) = 2
: 16 = 1 : 8
Karbon qazının molekulu 1
atom karbondan C və iki atom
oksigendən O əmələ
gəlmişdir:
m(C):m(O)=12:32=3:8
6 Nisbi molekul kütləsi
M (H O) =2.1+16=18
Mr(CO2)=12+2.16=44
Bilik və bacarıqların yoxlanılması
1. Nisbi molekül kütləsi nəyə deyilir? 2. SO , Al O  və H SO  formulları ilə göstərilən
maddələrin nisbi molekul kütlələrini hesablayın:Ar(S)=32; Ar(O)=16; Ar(Al)=27; Ar(H)=1. 3. a)
C H ; b) CH ; c) CO  maddələrini karbonun kütlə payının artması sırası ilə düzün: Ar(C)=12;
Ar(O)=16; Ar(H)=1. 4. Dəmirin birləşmələrindən a) FeO; b) Fe O ; c) Fe O  hansı dəmirlə daha
zəngindir? Ar(Fe)=56; Ar(O)=16. 5. CuSO  birləşməsində elementlərin kütlə nisbətlərini
müəyyən edin: Ar(Cu)=64; Ar(S)=32; Ar(O)=16.
6.
Kükürdün oksigenli birləşmələri
Birləşmədə m(S):m(O)
S O
1:1
S O
2:3
Bu birləşmələrin formullarını müəyyən edin: Ar(S)=32; Ar(O)=16.
7. MgxSyOz birləşməsində elementlərin kütlə nisbəti müvafiq olaraq 3:4:6 kimidirsə,
birləşmənin formulunu müəyyən edin: Ar(Mg)=24; Ar(S)=32; Ar(O)=16. 8. CaxCyOz
birləşməsində elementlərin kütlə payı müvafiq olaraq 40%, 12% və 48% olarsa, x+y+z cəmini
müəyyən edin: Ar(Ca)=40; Ar(C)=12; Ar(O)=16.
2
2
r
2
3
2 3
2
4
2 2
4
2
2 3
3 4
4
x y
x y

---

9.
Kükürdün birləşmələri
Birləşmədə kükürdün kütlə payı (%)-lə
S O
50
S O
60
y:z nisbətini müəyyən edin: Ar(S)=32; Ar(O)=16.
10. Hansı birləşmədə azotun (N) kütlə payı daha çoxdur? a) NH NO ; b) N O; c) NH ; ç) N O ;
d) N O . Ar(N)=14; Ar(O)=16; Ar(H)=1.
x y
x y
4
3
2
3
2 3
2 5

---

8. Maddə miqdarı. Molyar kütlə
Dövri sistem cədvəlində hidrogenin nisbi atom kütləsinin A (H) = 1,0078, oksigenin nisbi atom
kütləsinin A (O) = 15,9994 olduğunu tapa bilərik. Bu kütlələri müqayisə etdikdə bir oksigen
atomunun bir hid- rogen atomundan təqribən 16 dəfə ağır olduğu məlum olur. Əgər biz 1,0078 q
hidrogen və 15,9994 q oksigen atomları götürsək, aydındır ki, hər iki nümunədə olan atomların
sayı (N) eyni olacaqdır.
Bəs hər iki elementin götürdüyümüz kütlə miqdarında atomlarının sayı nə qədər ola bilər? Bunu
təyin etmək üçün götürdüyümüz nümunələrin kütləsini bir atomun kütləsinə bölmək lazımdır:
Başqa elementlərin əmələ gətirdiyi bəsit maddələr üçün də oxşar hesablamalar aparsaq, hər dəfə
eyni ədədin — 6,02•10   alındığını görərik. Yəni A (C) ≈ 12, A (S) ≈ 32, A (N) ≈ 14-dürsə,
onda deyə bilərik: 12 q karbonda, 32 q kükürddə, 14 q azotda da 6,02•10  sayda atomlar
olmalıdır.
6,02•10  ədədi məşhur italyan alimi Amedeo Avoqadronun şərəfinə Avoqadro ədədi (N )
adlandırılmışdır. Bu çox böyük ədəddən praktik hesablamalarda istifadə etmək əlverişli deyil.
Ona görə də Avoqadro ədədi qədər hissəciyin sayını ifadə etmək üçün mol adlanan vahid qəbul
edilmişdir.
Karbon izotopunun ( C) 12 q-dakı atomların sayı qədər hissəciyi (atom, molekul, ion və s.)
olan maddə miqdarı mol adlanır.
Buradan belə nəticə də çıxarmaq olar: hər hansı biratomlu bəsit maddənin 1 molunda Avoqadro
ədədi (6,02•10 ), yəni N  qədər atom, yaxud istənilən mürəkkəb maddənin 1 molunda, yəni N
=> Avoqadro ədədi miqdarında molekul olur.
12 q karbon — ( C) izotopunda 6,02•10  sayda atom olduğunu artıq bilirik. Deməli, 1 mol
karbonda 6,02•10  sayda atom vardır. Eynilə deyə bilərik ki, hər hansı ikiatomlu bəsit maddənin
1 molunda Avoqadro ədədinin iki misli qədər (2.6,02•10 ) atom olmalıdır.
Mol anlayışını molekul və ionlardan təşkil olunmuş maddələrə də tətbiq etmək olar. Məsələn, 1
mol hidrogen qazında 6,02•10  molekul, 1 mol xörək duzunda (N Cl) 6,02•1023 natrium ionu
(N
) və bir o qədər də (6,02•1023) xlor ionu (Cl-) vardır. Maddələrin 1 molunda olan
hissəciklərin sayı (6,02•10 ) Avoqadro sabiti (N ) adlanır: N = 6,020•10  mol .
r
r
23
r
r
r
23
23
A
12
23
A
A
12
23
23
23
23
A
A
+
23
A
A
23
-1

---