Kitab indd
Yüklə 4,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
28 il 19 saylı buraxılışında gedən bir yazıda qeyd olunmuşdu ki, S.Lalayevin Şamaхı müsəlmanlarına tutduğu divan bizim bu müharibə dövründə üzləşdiyimiz bütün dəhşətləri geridə qoyur. Şamaxıda qırğına rəhbərlik edən S. Lalayevin qəddarlığı o həddə çatmışdır ki, bu hətt a onun silahdaşları olan Т. Əmirov və İ. Boqomolovun da narazılığına səbəb olmuşdu. İ. Boqomolovun A. Caparidzenin adına göndərdiyi müraciətdə deyilirdi: “Bir daha sizdən xahiş edirəm ki, cəllad Lalayevi həbs edəsiniz. O, çoxlu sayda qadın və uşaq öldürmüş, evləri qarət etmişdir. Əmirov onu, həbs etmək istədikdə, qaçıb gizlənmişdir. Hamı təsdiq edir ki, o, məscidi yandırmış və orada çoxlu qadın qətlə yetirmişdi.” Lakin bu müraciətə A. Caparidzedən heç bir ca- vabı olmamışdır. Çünki o, S. Lalayevi himayə edən S. Şaumyanın onun həbsi ilə bağlı hərbi–istintaq komissiyasının sədri Kojemya- koya etdiyi etirazdan xəbərdar idi. (27) Şamaxıda baş verən cinayətlərin daha qəddarlıqla həyata keçirilməsində rus və erməni millətçilərinin anti–türk, anti- müsəlman siyasəti ilə yanaşı, S.Lalayevin şəxsi intiqam hissi, yerli əhaliyə bəslədiyi kin–küdurətin də müəyyən təsiri olmuşdur. O, 1905–1906–cı illərdə baş vermiş erməni–müsəlman qırğınları za- manı öldürülmüş atasının və əmisinin intiqamını şamaxılılardan almaq üçün dinc əhaliyə qarşı görünməmiş vəhşiliklər törətmişdi. Lakin faktlar sübut edir ki, 1905–1906–cı illərdə onun atası və əmisi öz cinayətkar əməllərinin qurbanı olmuşlar. Bakı Mixaylov xəstəxanasının sənədlərinə görə, 1905-ci ilin 6 fevralında erməni milyonçuları Balabek Lalayevin, Artyom Babayantsın, İsay Ter Osi- povun və başqa maqnatların havadarlığı ilə terror qrupu 18 ada- mı öldürmüş və 33 nəfəri yaralamışdır. Onların 34-ü azərbaycanlı, 6-cı rus, qalanları başqa millətlərin nümayəndələridir. Həmin 29 cinayətkar qrup ertəsi gün 100-dək dinc vətəndaşı öldürmüş və yaralamışdı. (28) Şamaxıda ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər o qədər dəhşətli olmuşdu ki, hətt a nə qədər çalışsalar da o dövrdəki bolşevik mətbuatı da bu faciəyə öz münasibətini gizlədə bilməmişdi. La- kin onlar müsəlman əhaliyə qarşı edilən bu vəhşiliklərə “dinc əhaliyə qarşı da bəzi haqsızlıqlar törədildi” kimi loyal münasibət bəsləməklə kifayətlənmişlər. S.Lalayev və T.Əmirovun rəhbərliyi ilə təkcə Şamaxı şəhərində bir neçə gündə minlərlə müsəlman qətlə yetirilmişdir. O dövrdə Şamaxının adlı-sanlı şəxsiyyətlərindən olan Molla Cəfərqulu Axund, şəhər hakimi Teymur bəy Xudaverdov, birinci dövlət dumasına Şamaxıdan deputat seçilmiş Məmməd Əliyev, Molla Hacı Məhyəddin Əfəndi, Hacıbaba Abbasov, Əşrəf Hacıyev, Hacı Əbdül Xəlil Əhmədov, Ağa Əhməd Əhmədov, Hacı Qəni Zey- nal, Hacı Əbdül Hüseyn Zeynalov, Hacı İsrafi l Məmmədov, Mir İbrahim Seyidov, Hacı İbrahim Salamov, Hacı Əbdül-Qasım Qa- sımov, Əyyubağa Veysov, Zeynəb xanım Veysova, Əliabbas bəy İbrahimbəyov, Ələkbər Qədirbəyov, Əbdürəhim ağa Ağalarov, Zəkəriyyə Əfəndi Mehdi Xəlil oğlu, Ziyəddin Abdullayev, Hacı Molla Həsən Zeynalov, Mahmud Hacıağa oğlu və bir çox başqala- rı da öldürülənlərin arasında idi. Şamaxıda bu dövrdə ermənilər tərəfi ndən 13 məhəllə məscidi və məşhur müqəddəs ocaq-Cənubi Qafqazda və Yaxın Şərqdə ən qədim müsəlman məbədlərindən olan, 743-cü ildə inşa edilmiş Cümə məscidi də yandırılmışdı. Bu məscid müsəlmanlara həm bir qibləgah, həm də qədim abidə kimi əziz idi. Çoxlu sayda qadın və uşaq həyatlarını xilas etmək üçün bu məscidə pənah gətirmişdi. Onlar belə hesab edirdilər ki, əhali arasında böyük nüfuza malik 30 olan Molla Cəfərqulu Axundun da içərisində olduğu allah evinə ermənilər toxunmağa cürət etməzlər. Lakin erməni quldurları məscidə daxil olan kimi Axundun gözlərini çıxarmış, dilini, qu- lağını, burnunu kəsmiş, diri–diri dərisini soyaraq güllələmişdilər. Bundan sonra dinc əhalini məscidə yığaraq yandırmışlar. (29) Şamaxıda 1918–ci ilin mart–aprel aylarında öldürülənlərin sayı haqqında müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Bəzi məlumatlarda öldürülənlərin sayı 7 min, bəzilərində 8 minə qədər, bəzilərində 8–12, bəzilərində isə 40 minə qədər olduğu göstərilir. 1920–ci ildə mühacir ədəbiyyatında öldürülənlərin sayı bir mənbədə 12 minə qədər, digər bir mənbədə isə 17 min nəfər olduğu göstərilir. (30) Azərbaycan Хalq Cümhuriyyəti hökuməti tərəfi ndən Fövqəladə İstintaq Komissiyası 1918–ci ilin mart–aprel aylarında Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar yaşayan 58 kəndinə ermənilərin hücu- mu zamanı ölənlərin sayının aşağıdakı kimi olduğunu müəyyən etmişdir: № Kəndin adı Ölənlərin sayı Yaralı Kişi Qadın Uşaq 1 Cəyirli 40 20 15 4 2 Ərəbqədim 200 100 78 Yox 3 Cəmcəmli 15 5 6 Yox 4 Mırtı 4 1 - 5 Talış -Məlik 11 4 1 - 6 Mirikənd 8 9 2 Yox 7 Şərədil 10 5 5 Yox 8 Quşçu 192 115 25 Yox 9 Şıxməzid 10 5 3 Yox 10 Yuxarı Çağan 1 - - - 11 Ağabəyli 7 3 4 Yox 12 Qaravəlli 40 50 30 Yox 31 13 Barbar Navahı 15 10 5 Yox 14 Gorus -Çaparlı 10 15 10 1 15 Kürdəmir 25 - - - 16 Qonaqkənd 25 5 4 Yox 17 Ovculu 5 10 12 Yox 18 Bağırlı 80 150 140 Yox 19 Təkəli 360 412 150 Yox 20 Hacılı 40 60 30 Yox 21 Dilman 300 235 50 Yox 22 Kalva 250 150 100 2 23 Xatman 60 40 20 Yox 24 Suraxanı 11 3 6 Yox 25 Xəsiqara 46 20 16 Yox 26 Tirğan 300 40 20 Yox 27 Talışnuru 20 5 - - 28 Sərdakar 8 12 8 Yox 29 Zərqəva 40 4 5 Yox 30 Xankəndi 12 8 - Yox 31 Təbiyə 12 3 2 Yox 32 Makahı 6 1 1 Yox 33 Tağlabiyan 7 22 7 Yox 34 Girdivan 10 5 7 Yox 35 Kələrağ 1 - - - 36 Bizlən 50 30 20 Yox 37 Müci 150 50 25 Yox 38 Qıraltan 30 20 21 Yox 39 Pir qaraçuxa 4 3 5 Yox 40 Sulut 38 1 4 - 41 Zeyvə 30 20 32 Yox 42 Nuran 30 50 37 Yox 43 Nüydi 40 7 10 Yox 44 Qəşəd 50 40 27 Yox 45 Sündi 250 - - - Yüklə 4,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|