Linguopsychology
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3.7. Üçüncü fəsil üzrə nəticə və təkliflər Dil struktur vahidi olan formaların linqvopsixoloji analizi aşağıdakı nəticələrə
193 Bütün prosesləri təkrarlamamaq üçün sadəcə gerçəklik ele- menti və dil struktur vahidi cütləri ilə versək, hər biri müəyyən qrup ehtiyaclarını əks etdirən təxminən belə cütlərin formalaşdığını deyə bilərik: yemək - nəmnəm, içmək – uvva, getmək – opba, qorxu – xoxan, yatmaq – baybay və s. Təbii ki, bu mərhələdə uşaq təfəkkürü hələ ki, yeməyin, içmə- yin min bir çeşidindən, getməyin, qorxunun növlərindən xəbərsizdir, onun üçün sadəcə ümumi bir anlayış mahiyyəti daşıyan qrup mənaları və sadəcə onların adları mövcuddur. L.Vıqotskinin qeyd etdiyi kimi, ətraf aləm və davranış arasın- da ikili münasibət vardır, birinci halda ətraf aləm fərdin qarşısında duran vəzifələrin həllinə yönələn davranış aktının obyеkti rolunda, ikinci halda isə vasitə rolunda çıxış еdir.Biz bu vasitənin köməyi ilə tapşırığın yеrinə yеtirilməsi üçün lazım gələn psixoloji əməliyyatları istiqamətləndiririk 1 . Uşaqların dünyanı kəşf etməsi, təkcə ümumi qrupun alt qrup- lara bölünməsi yolu ilə baş vermir, bununla yanaşı, uşaq üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən (ən çox təmasda olduğu çox xoş və ya qorxunc olan) bəzi gerçəklik elementləri müstəqil şəkildə dərk olunur. Onlara ekvivalent olan dil struktur vahidi yenə ananın nitqindən və onun yar- dımı ilə seçilərək mənimsənilir və həmin gerçəklik elementinin dərk olunması nəticəsində yaranmış birinci intellekt obrazı ilə birləşdirilir. Belə müstəqil yolla dərketməyə uşaq tərəfindən çox xoş oldu- ğundan asanlıqla dərk olunan “ana” və “ata” gerçəklik elementlərini, qorxunc olduğundan tez dərk olunan “qaynarlıq hesabına yandırıcı” mahiyyətinə malik gerçəklik elementini nümunə göstərmək olar. Bu gerçəklik elementlərinə ekvivalent olan “ana”,”ata” və “cızza” kimi dil struktur vahidləri yenə ananın nitqindən və onun yardımı ilə se- çilərək mənimsənilir və bu gerçəklik elementlərinə ekvivalent olan birinci intellekt obrazları ilə birləşdirilir. Bu tədqiqat baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsə də, 1 Выготский Л.С.Инструментальный метод в психологии.В книге “Развитие высщих психических функций. Из неопубликованных трудов”. Москва, 1960, с. 227. 194 qeyd edək ki, cızza, uvva, opba, xoxan, baybay tipli sözlərin uşaq- ların nitqində işlədilib-işlədilməməsi ilə bağlı loqopedlər arasında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Onlardan bəziləri iddia edirlər ki, bu tip sözlərin uşaq nitqində işlədilməsi, uşaqlarda normal nitqin formalaş- ması prosesini ləngidir. Digərlərinə görə isə, müəyyən ləngimələrə yol açsa belə, bu tip sözlərdən istifadə tələffüz asanlığı yaratmaqla uşaqların təfəkkür və fantaziyasını sürətləndirir. Belə ki, uşaqlar çətin sözlərin tələffüzünə sərf edəcəyi enerjini yeni anlayışların mənimsə- nilməsinə sərf edir. Uşaqlar tərəfindən gerçəklik elementlərinin dərk olunması və həmin gerçəklik elementləri ilə bağlı olan dil struktur vahidlərinin mənimsənilməsi prosesinin izah və şərhini asanlaşdırmaq məqsədi ilə biz onları müəyyən sıra ardıcıllığı ilə veririk. Əslində isə, bu proseslərin əksəriyyəti eyni vaxtda, bir-birinə paralel şəkildə cərəyan edir, onlardan birinin başlaması üçün digərinin bitməsi vacib deyil. Uşaqlar tərəfindən gerçəklik elementlərinin dərk olunması və həmin gerçəklik elementləri ilə bağlı dil struktur vahidlərinin mənimsənil- məsi prosesini həm zəncirvari reaksiyaların baş verdiyi,həm dəyişən amplitudlu müxtəlif növ cərəyanların axdığı mürəkkəb bir proseslə müqayisə etmək olar. Belə ki, bir tərəfdən, kompüter əvəzinə “kompüte” deyə araba kimi arxasınca sürüdüyü mausa müraciəti müstəqil də olsa, qrup ehtiyaclarını əks etdirən gerçəklik elementinə ekvivalent dil struktur vahidinin yaranmasından xəbər verir. İkinci bir tərəfdən, bu uşağın mənimdir əvəzinə menindi deməsi qismən yanlış da olsa, müstəqil gerçəklik elementi kimi mənimsənilmiş qrammatik formanın varlığına işarədir. Amma həmin uşağın eyni anda yerə düşən qazan qapağının səsindən diksinərək mən qorxdum əvəzinə mən goxdu mən deməsi, bəzi qrammatik formaların hələ formalaşmadığını və belə funksiyaların sintaktik konstruksiyalar vasitəsilə yerinə yetirildiyini göstərir. Bu nümunələr bir daha sübut edir ki, uşaqlarda dərketmə və mənimsəmə prosesləri hər səviyyədə və mərhələdə bütün mövcud imkanlardan maksimum istifadə yolu ilə baş verir. 195 § 3.7. Üçüncü fəsil üzrə nəticə və təkliflər Dil struktur vahidi olan formaların linqvopsixoloji analizi aşağıdakı nəticələrə gəlməyə əsas verir: 1. Dil struktur vahidi dərk olunmuş gerçəklik elementi ilə bağlı informasiya vermək ehtiyacından yaranır. 2. Dil struktur vahidi olan formalar aid olduğu ilkin və ya əsas gerçəklik elementinin dil güzgüsündəki əksi olmaqla yanaşı, ikinci sıra gerçəklik elementidir. Onlar da əsas gerçəklik elementləri kimi eyni dərketmə mexanizmi əsasında dərk edilir və bu dərketmə nəticəsində yaranan ikinci sıra intellekt obrazı ilə yaddaşa qeyd olu- nurlar. 3. Dil struktur vahidi olan leksik formalar müstəqil birinci sira gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan birinci intellekt obrazına, müstəqil söz şəklində ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. 4. Dil struktur vahidi olan leksik-qrammatik formalar okka- zional şəkildə meydana çıxıb abstrakt təsəvvür mahiyyəti daşıyan birinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olaraq müvəqqəti mahiyyət daşıyan birinci intellekt obrazına, şəkilçi formasında ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. 5. Dil struktur vahidi olan qrammatik formalar abstrakt təsəv- vür mahiyyəti daşıyan birinci sira gerçəklik elementinə və ona ekvi- valent olan birinci intellekt obrazına, şəkilçi formasında ikinci sıra gerçəklik elementinə və ona ekvivalent olan ikinci intellekt obrazına malik olur. 6. Dildə adı da olan ilkin gerçəklik elementləri ilə bağlı baş beyində iki gerçəklik elementi (əsas və ikinci sıra) və iki intellekt obrazından ibarət (birinci və ikinci) kodlar yaranır. Həmin gerçəklik elementi ilə bağlı hər cür təfəkkür və idrak prosesləri, o cümlədən düşünmə və kommunikasiya fəaliyyətləri bu kodlar vasitəsilə həyata keçirilir. 196 Dil struktur vahidi olan formaların linqvopsixoloji analizinə və əldə edilən nəticələrə istinadən təklif edirik ki, dil struktur vahidi olan formaların analizi zamanı onların tam linqvopsixoloji mahiyyəti, yəni iki gerçəklik elementi və iki intellekt obrazından ibarət kodu tam şəkildə nəzərə alınsın. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|