Linguopsychology
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV FƏSİL TƏFƏKKÜR PROSESLƏRİ VƏ NİTQ § 4
- § 4.1. Nitqin yaranması və mənimsənilməsi
197 IV FƏSİL TƏFƏKKÜR PROSESLƏRİ VƏ NİTQ § 4. L.Vıqotski yazır: “Təfəkkür və nitq məsələsi еlə psixoloji problеmlər qrupuna aiddir ki, orada şüurun müxtəlif fəaliyyət növləri ön plana çıxır. Bütün bu problеmlərlə bağlı ən başlıca məsələ isə, əlbəttə ki, fikrin sözə olan münasibətidir. Bu problеmlə bağlı bütün digər məsələlər ikinci dərəcəli əhəmiyyət daşımaqla, mahiyyətcə bu əsas məsələnin həllinə söykənir və ondan birbaşa asılıdır. Bu əsas məsələni həll еtmədən, ikinci dərəcəli məsələlərin həllini nəzərdə tutan problеmlərin düzgün qoyuluşu bеlə mümkün dеyil” 1 . Nitqin yaranması və mənimsənilməsi prosesi psixolinqvistika elminin həllinə cəhd etdiyi ən qlobal məsələdir. Daha doğrusu, psixo- linqvistika bir elm sahəsi kimi məhz bu problemin araşdırılması məqsədi ilə yaradılmışdır. Yarandığı tarixdən bu günə qədər movcud olan bütün psixolinqvistik məktəb və istiqamətlər nəinki bu problemi həll edə bilməmiş, hətta bu problemin həlli yollarının müəyyənləşdi- rilməsində belə, hamı tərəfindən məqbul hesab edilən ümumi model, üsul və metod da tapa bilməmişdir. Bütün dillər üzrə bu istiqamətdə elmi axtarışların aparıldığı bir vaxtda, sadəcə nitqin yaranması və mənimsənilməsi prosesinin deyil, hətta onun inkişafı prossesinin belə və eyni zamanda, sadəcə adi təh- lilinin deyil, tam neyrolinqvistik təhlilinin məhz Azərbaycanda veril- məsi çox sevindirici haldır düşüncələri ilə Heydər Eminlinin “Nitqin yaranması və inkişafı prosesinin neyrolinqvistik təhlili” 2 əsəri ilə tanış olduq. Amma orada olması gərəkənləri və görmək istədiklə- rimizi görə bilmədik. Psixolinqvistikaya və onun əsas predmeti olan nitqin yaranma- 1 Выготский Л.С. Психология, изд. Апрель Пресс, Москва, 2000. с 264. 2 Eminli H. Nitqin yaranması və inkişafı prosesinin neyrolinqvistik təhlili. Filologiya ixtisası üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya. Bakı, 2008. 198 sı və mənimsənilməsi məsələsinə az dəxli olsa da, həmin tədqiqat əsəri Azərbaycanda afaziologiyaya həsr olunmuş ilk cəhdlərdən biri kimi dəyərlidir. Əslində isə, haqqında danışılan əsər, mahiyyət etibarı ilə, sinir xəstəlikləri nəticəsində yaranan nitq qüsurlarının neyro- linqvistik yöndən fraqmental araşdırılması və əgər belə demək müm- kündürsə, G.A.Sədiyevanın bu istiqamətdəki tədqiqatlarının qismən təkrarı və ya davamıdır. Azərbaycan dilçiliyində psixolinqvistik tədiqatların aparılma- sına meyl edən ilk professional mütəxəssislərdən biri, bəlkə də birin- cisi, hal-hazırda Türkiyə Respublikasının İzmir şəhərində çalışan həmyerlimiz “Doqquz Eylül” universitetinin professoru, doktor-pro- fessor G.A.Sədiyevadır. Onun tədqiqatlarının əsas istiqamətini psi- xolinqvistikanın elmi-tətbiqi sahəsi olan neyrolinqvistikanın afazio- logiya bölməsi təşkil edir. Hələ AMEA dilçilik institutunda işlədiyi dövrlərdə apardığı elmi-tətbiqi araşdırmalar, eksperimental təcrübə və nəzəri axtarışlar öz bəhrəsini verdi. G.A.Sədiyеva Azərbaycan dilçilik elminə “Afaziya: nеyrolinqvistik tədqiqat” və “Лингвисти- ческий анализ нарушении речи при афазии” adlı iki elmi mono- qrafiya bəxş etdi. Bu əsərlər müxtəlif səbəblərdən, yəni istər fiziki, istərsə də mənəvi zərbə nəticəsində meydana gələn sinir xəstəlikləri zamanı insanların nitqində yaranan qüsurların neyrolinqvistik yöndən tədqiqinə həsr olunmuşdur 1 . Həm linqvistik, həm nəzəri psixoloji, həm də tibbi-tətbiqi əhəmiyyətə malik olan bu əsərlər neyrolinqvis- tika və afaziologiya sahəsində araşdırmalar aparan gənc araşdırmaçı- lar üçün dəyərli mənbələrdir. Bu qısa ekskursdan sonra bir daha qeyd etmək istəyirik ki, tədqiqatımızın bu fəslində nitqin yaranması və mənimsənilməsi me- xanizmi, başqa sözlə desək, nitqin kommunikantlar arasında ünsiyyət vasitəsi kimi istifadə olunması prosesi dərketmə və təfəkkür proses- ləri baxımından nəzərdən keçiriləcəkdir. Əsas diqqət gerçəklik ele- mentləri ilə bağlı informasiyanın nitq şəklində formalaşması, nitqın 1 Садийева Г. Лингвистический анализ нарушении речи при афазии. Баку, 1997; Sədiyеva G.A. Afaziya: nеyrolinqvistik tədqiqat. Bakı, 1999. 199 ötürülməsi və qəbulu proseslərinə yönəldilsə də, birbaşa bu proses- lərlə bağlı olub, onlardan əvvəl və sonra baş verən dərketmə və təfək- kür aktları da nəzəri şəkildə araşdırılacaqdır. § 4.1. Nitqin yaranması və mənimsənilməsi İkinci fəsildə dərketmə aktları və fazalarını izah edərkən hər bir fazanın sonunda həmin fazada hər hansı sözə, nitqə və ümumiy- yətlə, dilə heç bir ehtiyacımız olmadığını qeyd etmişdik. Həmin qeydləri yanlış anlayaraq dərketmə və təfəkkür proseslərində sözə, nitqə, ümumiyyətlə, ehtiyac olmadığı qənaətinə gəlmək lazım deyil. Həmin fəsildə dərketmə aktları və fazalarından danışarkən məqsədimiz, bir tərəfdən, nitq fəaliyyəti nəzəriyyəçilərinin “dərketmə və təfəkkür proseslərinin əsas vahidi sözdür” mülahizəsinin yanlış olduğunu sübut etmək, digər tərəfdən isə, dərketmə və təfəkkür proseslərinin söz və nitqdən asılı olmayan müstəqil reallaşma mexa- nizminə malik olduğunu göstərmək idi. İnsan ictimai varlıq olduğuna görə, onun bir sıra dərketmə və təfəkkür fəaliyyətlərinin müəyyən fazaları bəzi hallarda söz, nitq və dildən istifadə yolu ilə həyata keçir: vizual-vokal dərketmə zamanı gerçəklik elementinin mənimsənilməsi yazılı və şifahi nitqdən istifa- də etməklə reallaşır (birinci aktın birinci fazası); sinktual dərketmənin nəticəsi, bəzən yeni yaranmış dil struktur vahidi, bəzən intellektual nitq olur (ikinci aktin birinci fazası); nitq əsasən müxtəlif təfəkkür aktlarında müşahidə edilən total modullaşma nəticəsində yaranır (birinci aktın dördüncü fazası) və mənimsənilir (ikinci aktın ikinci fazası). Bununla belə, söz, nitq və dilin dərketmə, təfəkkür və fikrin formalaşması proseslərindəki rolunu şişirtməyə, olduğundan daha böyük göstərməyə ehtiyac yoxdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, nitqin birbaşa sinktual dərketmənin son məhsulu olduğu dərketmə və təfək- kür prosesləri istisna olmaqla, digər dərketmə və təfəkkür proseslə- rində nitqin rolu gerçəklik elementi haqqında vasitəli yolla məlumat 200 almaq və verməkdən başqa bir şey deyildir. Belə də deyə bilərik ki, kommunikal nitqin yaranması və mənimsənilməsi (istər yazılı, istərsə də şifahi) dərketmə və təfəkkür proseslərinin aralıq mərhələlərində təzahür edən total modullaşmalardır. Fikrin formalaşması prosesində dilin və ya nitqin heç bir rolunun olmadığını professor Kamal Abdulla belə şərh edir: “... yer üzündəki bütün insanlar (millət və irqindən asılı olmayaraq) eyni məntiq dilində düşünürlər. Hər hansı bir dildə - ingilis, rus, türk, Azərbaycan, eskimos, həbəş... dillərində düşünmək, prinsip etibarilə mümkün deyil” 1 . Bizim mövqeyimizə, demək olar ki, tam dəstək verən bu fikirdə izah edilməsi lazım gələn yeganə cəhət “insanlar məntiq dilində düşünür” ifadəsidir ki, məntiq dilinin apellyativ vahidinin intellekt obrazı olduğunu qəbul etməklə K.Abdullanın bizimlə və ya bizim onunla tam həmfikir olduğumuzu söyləmək olardı. K.Abdulla fikrini davam etdirərək yazır:”ümumbəşər dilində düşünüb, bu düşündüklərini əvvəlcə daxili nitqə, sonra isə xarici nitqə, yəni ünsiyyətin özünə köçürürlər. Daxili və xarici nitq kimi “ayırdığımız” məqamlar isə, əslində, bir varlığın iki üzü kimidir... Biz, əslində, ümuminsan dilində, yəni məntiq dilində düşünüb Azərbaycan dilində danışırıq” 2 . L.Vıqotskinin məlum daxili və xarici nitq termin və anlayışlarının, yəni “daxili nitq sözsüz nitqdir”, “daxili nitqin xarici nitqə çevrilməsi ilə fikir sözdə tamamlanır” 3 mülahizələrinin burada qismən yeni məzmunda şərhini görürük. L.Vıqotskinin bu mülahizə- lərinə mövqeyimizi bildirmiş olduğumuza görə, sadəcə onu deməklə kifayətlənirik ki, son məqsədin məhz nitq yaratmaq olduğu hallarda fikir birinci və ikinci intellekt obrazlarının qarışıq kombinasiyası şək- lində formalaşır, səslənmə və ya yazılma anında okkazional nitq ehti- yacına uyğun olaraq tam şəkildə ikinci intellekt obrazlarına transfor- 1 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət. Dilçi olmayanlar üçün dilçilik. “Mütərcim”, 2010, s. 151. 2 Abdullayev K. Həmin əsəri. s. 151. 3 Выготский Л.С. Психология. Апрель Пресс, “ЭКСМО-ПРЕСС”, Москва, 2000. с 375. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|