Linguopsychology
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nitqin yaranması
201 masiya olunaraq nitqə çevrilir. Nitqin yaranması ilə bağlı deyilənləri nümunələr əsasında şərh edək. Belə fərz edək ki, məktəbdə müəllim şagirdlərə kompüterin əsas hissələrinin təyinatını, funksiyasını və bu hissələrin öz arasında birləşdirilməsi qaydasını izah edir. Təbii ki, müəllim əvvəlcə deyə- cəklərini fikrən yada salır, müəyyən məntiqi sıra ardıcıllığı ilə düzür və yalnız bundan sonra izahata başlayır. Öz nitqinin və ya məruzə- sinin ilk cümləsini deyənə qədər onun beynində aşağıdakı təfəkkür prosesləri gedir: Müəllimin beynindəki milyonlarla intellekt kodları arasından kompüterin əsas hissələrinin təyinatı, funksiyası, onların öz arasında birləşdirilməsi qaydası ilə birbaşa bağlı olan bütün intellekt kodları və kod silsilələri seçilərək aktiv yaddaşa gətirilir, yəni yada salınır və ya xatırlanır (dərketmə aktının 3-cü fazası). Dördüncü fazada baş verən təfəkkür proseslərinin mürəkkəb- liyini və nitqyaratmanın məhz bu fazada baş verdiyini nəzərə alaraq, onları daha detallı şəkildə izləyə bilmək üçün bu fazanı dörd ardıcıl pillə şəklində nəzərdən keçirək. Dördüncü fazanın birinci pilləsi: Aktiv yaddaşa gətirilmiş intellekt kodları və kod silsilələri müəllimin söyləyəcəyi mühazirənin ümumi planına və məntiqinə uyğun şəkildə sıralanır. Əvvəlcə kom- püterin mausunun, sonra klaviyəsinin, monitorunun, prosessorunun təyinatı, bu hissələrin öz arasında birləşdirilmə qaydası ilə birbaşa bağlı olan intellekt kod və silsilələri ardıcıl şəkildə düzülür. Bununla müəllimin beynində söyləyəcəyi mühazirə mətninin ümumi sxemi qurulmuş olur. Dördüncü fazanın ikinci pilləsi: Mühazirə mətninin aktiv yad- daşda olan ümumi sxeminin əvvəlində, yəni nitqin başlanğıcında yer alan gerçəklik elementinə aid intellekt kod və silsilələri daha detallı şəkildə açılır. Verilən nümunəyə istinadən belə deyə bilərik ki, kom- püterin mausu, onun təyinatı və digər kompüter hissələrinə birləşdi- rilməsi qaydası ilə birbaşa bağlı olan intellekt kod və silsilələri birinci intellekt obrazları səviyyəsində tam açılaraq məntiqi şəkildə sıralanır. 202 Bununla müəllimin beynində kompüterin mausu, onun təyinatı və digər hissələrlə birləşdirilməsinə aid söyləyəcəyi əsas fikir forma- laşmış olur. Dördüncü fazanın üçüncü pilləsi: Formalaşmış əsas fikrə ek- vivalent olan birinci intellekt obrazları nitq vahidi mahiyyəti daşıyan söyləmlərə parçalanır və ya başqa sözlə desək, birinci intellekt obraz- ları söyləmlər şəklində xırda qruplarda birləşir. Bəzi hallarda birinci intellekt obrazları arasında məntiqi boş- luqlar ola bilər ki, bu boşluqlar gerçəklik elementi ilə vasitəli şəkildə bağlı olan intellekt kodları və kod silsilələrindən müvafiq birinci in- tellekt obrazlarının alınması yolu ilə tamamlanır. Məsələn, kompü- terin mausu, onun təyinatı və digər kompüter hissələrinə birləşdiril- məsi qaydası ilə birbaşa bağlı olan intellekt kod və silsilələrində mausun digər kompüter hissələriylə hansı üsul və hansı alət vasitəsilə birləşdirilməsinə aid heç bir intellekt obrazı və hətta abstrakt təsəvvür belə olmaya bilər ki, bu da sıralanmış birinci intellekt obrazları ara- sında məntiqi boşluğun yaranmasına gətirib çıxarır. Bu məntiqi boşluq, mausa, klaviyəyə, monitora, prosessora və ümumiyyətlə, kompüterə birbaşa deyil, vasitəli şəkildə bağlı olan, amma onlara aid intellekt kod və silsilələri ilə eyni sistemdə mühafizə olunan əsas yaddaşdan aktiv yaddaşa gətirilərək digər (məsələn, elektrik sistemi, mexaniki əl alətləri və s.) intellekt kod və silsilələri hesabına tamamlanır. Söyləmlər şəklində qruplaşdırılmaqla sıralarındakı bütün mənti- qi boşluqları doldurulmuş birinci intellekt obrazları ikinci intellekt obrazlarına və onlar da öz növbəsində sözlərə transformasiya olunur. Bu pillənin sonunda müəllimin beynində kompüterin mausu ilə bağlı söyləyəcəyi ilk söyləm leksik səviyyədə hazır olur, məsələn, “maus, kompüter, əməliyyat, seçmək, alət”. Dördüncü fazanın dördüncü pilləsi: Aktiv yaddaşda leksik sə- viyyədə hazır olan bu söyləmdə nitqin ifadəliliyi və axıcılığı baxı- mından, başqa sözlə desək, fonetik, qrammatik və sintaktik baxımdan mövcud olan boşluqlar aktiv kommunikantın əsas yaddaşında nitq 203 söyləminin yaradılması ilə bağlı mövcud olan intellekt kodları və kod silsilələrindən aktiv yaddaşa gətirilən intellekt obrazları və ya abstrakt təsəvvürlərə ekvivalent olan dil struktur vahidləri hesabına doldurulur və nitqin ilk söyləmi səsləndirilmək üçün tam hazır olur. Məsələn, “Maus kompüterin əməliyyat seçmə alətidir”. Nitq söyləminin qrammatik cəhətdən məhz bu şəkildə tərtib olunması mütləq deyil. Nitqin ünikallığını nəzərə almaqla qeyd et- mək lazımdır ki, aktiv kommunikant bu söyləmi qrammatik cəhətdən həmin anda ona məlum olan istənilən formada, istənilən intonasiya ilə və istənilən yardımçı vasitələr əhatəsində söyləyə bilər, məsələn, “Maus kompüterin əməliyyat seçmək alətidir” və ya “Maus kompü- terdə əməliyyat seçmək alətidir” və s. Burada daha iki faktı qeyd etmək istəyirik. Birincisi, bizim ayrı-ayrılıqda izah etməyə çalışdığımız üçün- cü və dördüncü fazalar, eləcə də dördüncü fazanın bölərək izah et- məyə çalışdığımız dörd pilləsi mütləq şəkildə burada qeyd olunan sıra ardıcıllığı ilə cərəyan edir. Bu sıranın pozulması və ya pillələrdən hansısa birinin baş verməməsi mümkün deyil. Bundan başqa danışan şəxsin beynində yada salınan və transformasiya olunan bütün mə- lumatlar axıradək ötürülüncəyə qədər ardıcıl olaraq dərketmə aktının yalnız 3-cü və 4-cü fazaları gerçəkləşir. İkincisi, tədqiqat boyu verdiyimiz izahatı bir qədər asanlaşdır- maq, baş verən proseslərin sırasını, ardıcıllığını diqqətə çatdırmaq məqsədilə dərketmə və təfəkkür prosesləri ilə bağlı aradığımız akt, faza, pillə tipindəki bölgülər tamamilə şərti xarakter daşıyır. Belə ki, bütün dərketmə və təfəkkür prosesləri vahid bir fəaliyyət kimi cərə- yan edir. İlk baxışdan bir qədər xaotik görünən ayrı-ayrı fəaliyyətlər isə insanın olumundan ölümünə qədər davam edən ümumi fəaliyyət daxilində sıralanır və bir-birini tamamlayır. Nitqin yaranması haqqında yuxarıda verdiyimiz şərhlə bağlı opponentlərimiz tərəfindən belə iradlar tutula bilər ki, birincisi, biz şüurlu insanlarıq. Hər hansı bir nitq söyləmini yaradakən onların dör- düncü fazanın ikinci pilləsində birinci intellekt obrazları kimi məntiqi 204 sıralanmasını hiss etməsək belə, dördüncü fazanın üçüncü pilləsində leksik səviyyədə sıralanmasını mütləq hiss etməli, şüurumuzla qavra- malıyıq, amma bunu hiss etmirik. İkincisi, bəzən hər hansı bir nitq və ya söyləmi yaratmaq istəmədiyimiz halda, qəflətən bir məşhurun bir kəlamı, bir şeirin bir misrası ağlımıza və dilimizə gəlir, bəzən ciddi bir işlə məşğul olduğumuz halda və ya boş oturduğumuz yerdə qəflə- tən bir mahnını zümzümə etməyə başlayırıq. Bu kimi hallar burada şərh olunan nitqyaratma qaydalarına və mexanizminə ziddir ki, bu da nitqin yaranması ilə bağlı burada verilən şərhlərin doğruluğunu və ya həqiqətə uyğunluğunu şübhə altına almağa əsas verir. Opponentlərimizə minnətdarlıq hissi ilə qeyd etmək istəyirik ki, əvvəla, biz canlı varlıq olduğumuza görə, istisnasız olaraq bütün fəaliyyətlərimiz mövcud ehtiyaclarımız və motivləşmə nəticəsində baş verir. Məlumdur ki, eyni ehtiyacların ödənilməsinə yönələn fəa- liyyətlərin çoxsaylı və ardıcıl təkrarı bütün canlılarda ilk növbədə şərti reflekslərin yaranmasına səbəb olur. Şüurlu varlıq olan insan- larda isə hər bir fəaliyyət əvvəlcə düşünülmüş, planlı hərəkətlərin reallaşması ilə başlayır, həmin fəaliyyətlərin standart vəziyyətlərdə təkrarlanması isə avtomatik şəkildə icra olunan standart analogiya- ların formalaşması ilə nəticələnir. Avtomat şəkildə icra olunan analogiya prinsipinə bənzər fikir- lərə dilin əlifba sistemindən bəhs edən akademik A.Axundovda rast gəlirik: “Əlifba fəaliyyətin dəfələrlə təkrarı sayəsində avtomatik icra olunan uzunmüddətli psixoloji proseslə - vərdişlə bağlıdır. Əlifba dəyişimi vərdişin itməsi deməkdir. Onu yenidən bərpa etmək (yeni əlifbanı mənimsəmək - M.B.Əsgərov) üçün illər lazımdır” 1 . Nəzərə almaq lazımdır ki, nitqyaratma fəaliyyəti insan üçün təkrarlanan fəalyyət səddini çoxdan aşmış, artıq insan olmağın atribu- tuna çevrilmişdir. Bu səbəbdən hər hansı bir nitq söyləmini yaradar- kən onunla bağlı bütün fəaliyyətlər avtomatik şəkildə icra olunan analogiyalarla reallaşır. Nəticədə, biz həmişə danışmış olduğumuz tərzdə danışarkən, nəinki dərketmə aktının dördüncü fazasının ikinci 1 Axundov A.A. Dil və ədəbiyyat. II c., Bakı, “Gənclik”, 2003, s. 244. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|