LüĞƏTDƏ gedəN İXTİsarlar

Ağlıq

AĞLIQ (bir şeyin ağ rəngi) Əvvəl gözəl­

lərdə gərəkdir çağlıq; Ondan sonra ola sadə­

lik, ağlıq (M.P.Vaqif); BƏYAZLIQ, 

ağrı bax 1. sancı; 2. qom.

AĞRIMAQ (bədənin bir yerində ağrı hiss 

etmək) [Gülüş:] Sevil, nə üçün belə solğun­

san,  yoxsa  bir  yerin  ağrıyır?  (C.Cabbarlı); 

GİZİLDƏMƏK  (yorğunluqdan  və  s.-dəıı 

ağrımaq)  Dişin  bir-birinə  çarpıb  deyincə; 

Gömgöy  ayaqların  gizildəyincə;  Bir  odun 

parçası tapmayacaqsan (M.Müşfıq); GÖY­

NƏMƏK  [Rüstəmin]  qutunun  üstündə 

uzatdığı qolu və çiyni indi bayaqkından daha 

artıq 

göynəyirdi (H. Abbaszadə) ZOQQUL- 

DAMAQ  (dan.)  (bərk  ağrımaq)  [Mürsəl] 

ufuldayırdı,  çünki  yarası  zoqquldayırdı 

(Ə .Vəliyev); SANCMAQ (sanki bir şey ba­

tır kinıi ağrımaq).

AĞRITMAQ, AĞRI VERMƏK, ƏZİY­

YƏT VERMƏK, İNCİTMƏK (bax) 

ağsaç(lı) bax ağbaş(lı)

1.  AĞSAQQAL  (müxtəlif  mənalarda) 

[Dekan:]  Demək, sizin  köhnə  ağsaqqalınız 

başqa instituta keçdi (Ə.Kərim); BAŞBİLƏN 

[Tahirzade:]  Bu  camaatın  bir  başbiləni,  bu 

ölkənin  bir  sahibi  yoxdurmu,  ilahi?  (Mir 

Cəlal); BAŞÇI Qazmaçı işləyən, daşçı işlə­

yən; Bütün bu işlərə başçı işləyən; Bir gündə 

yixz günah yapdı əliniz... (M.Araz); RƏH­

BƏR [Kipiani] hiss edirdi ki, rəhbəri olduğu 

məktəbin sükanı elinin altında ağırlaşır, onu 

idarə  etmək  getdikcə  çətinləşir  (İ.Şıxlı); 

SÖZÜKEÇƏN (dan.).

2. ağsaqqal bax çalsaqqal(lı)

3. ağsaqqal bax qoca 

ağsifət(li) bax ağbeniz(li) 

ağu bax zəhər 

ağulamaq bax zəhərləmək 

ağulanmaq bax zəhərlənmək 

ağulu bax zəhərli

ağuş bax qucaq 

ağüz(lü) bax ağbəniz(li) 

ağyol bax kəhkəşan

1. 

AĞZIBİR (dan.), SÖZÜBİR, HƏM­

RƏY (bax)

18

Ahəng

2. ağzıbir bax həbsxana

ağzıboş bax 1. ağzıyırtıq; 2. naqqal

ağzıboşluq bax 1. ağzıyırtıqlıq; 2. naqqal-

i   M

ağzıdualı bax dindar 

ağzıgöyçək bax naqqal 

ağzıgöyçəklik bax naqqallıq 

ağzıhədəli bax ağzıyelli 

ağzıköpüklü bax azğın 1 

ağzıqəşəng bax naqqal 

ağzıqəşənglik bax naqqallıq 

AĞZIYELLİ (dan.) (yekə-yekə ağzına 

nə gəldi danışan) [Gülcamal:] Ağzıyellinin 

gərək ağzının üstündən elə vurasan ki, bir 

de dodağını tərpədib söz deyə bilməsin 

(M.İbrahimov); BAŞIYELLİ [Senəm:] Qan­

mır da, qadan alım, cavandır, başıyellidir 

(M.İbrahimov); AĞZIHƏDƏLİ.

AĞZIYIRTIQ  (sirr  saxlaya  bilməyən) 

..Kelbiyev bu görüşlər zamanı Mina xanımla 

əylənməkdən  çox,  onun  əri  ilə  maraqlanır, 

işi, vəziyyəti, fikri-niyyəti haqqında hərcayi 

və ağzıyırtıq arvaddan söz çəkirdi (M.İbra­

himov); AĞZIBOŞ “O olmasın, bu olsun” 

musiqili komediyasında satirik osmanlı, mil­

lətçi, qoçu, ağzıboş ziyalı surətləri və başqa 

surətlər yaradılmışdır (Ü.Hacıbeyov); BOŞ­

BOĞAZ Yusifzadə bütün bu söz-söhbətləri 

eşidəndə  lovğalanır.  Danışır  ki,  Qənbər 

Quliyevlə  Misirxanov  aciz  və  boşboğaz 

adamlardı (Ə.İldırımoğlu).

AĞZIYIRTIQLIQ, AĞZIBOŞLUQ, 

BOŞBOĞAZLIQ

AĞZIYUXARI (yuxarıya doğru istiqa­

mət)  [Fətəli  xan]  o  döşdən  tutmuş  bu  Şuşa 

dərələrini  qoşunu  ilə  doldurmuşdu..  Ağzı­

yuxarı qalaya tərəf dırmaşmışdılar (Çəmən­

zəminli); BAŞIYUXARI Lado.. başıyuxarı 

Cəbrayılın  evinə  tərəf  getməyə  başladı 

(S.Rəhimov); ÜZÜYUXARI Boz ürge çayı 

keçib, üzüyuxarı diklənmeye başladı (I.Əfən- 

diyev).

ahən bax demir

1. AHƏNG, UYĞUNLUQ

2. ahəng bax səs

---

Ahəng

Ailə

3. ahəng bax 1. mahnı; melodiya 1

ahənrüba bax maqnit

ahəstə bax yavaş

ahəstə-ahəstə bax yavaş-yavaş

ah-fəryad bax fəryad

ahıl bax qoca 1

ahıllaşmaq bax qocalmaq

ah-nalə bax fəryad

ahu bax ceyran

ah -zar bax inilti, fəryad

axar bax səlis

axar-baxar  bax  1.  monzəre  1;  2.  suayı- 

rıcı

axar-baxarlı bax mənzərəli 

axarlıq bax selislik 

axıcı bax səlis 

axıcılıq bax səlislik 

axın bax 1. cərəyan 1; 2. izdiham 1 

axır bax son 

axırdakı bax axırıncı 

AXIRINCI O, axırıncı dəfə qarını danla­

yıb evindən qovmuşdu (S.Rəhimov); SO­

NUNCU Mən sonuncu dəfə bu küçə ile nə 

vaxt getmişəm? - yadıma gəlmir... (Elçin); 

AXIRDAKI, XATƏM (ən sonuncu). 

axıtmaq bax tökmək 1

I  AXMAQ (müxtəlif mənalarda), SIZ­

MAQ, TÖKÜLMƏK

II axmaq bax səfeh

AXMAQ-AXMAQ, GİC-GİC, KƏM- 

SƏR-KƏMSƏR, SƏFEH-SƏFEH 

axmaqlamaq bax sefehləmek 

axmaqlıq bax səfehlik 

AXSAQ, TAYTAQ, YEMSƏK (məh.), 

ÇOLAQ (bax)

AXSAMAQ (ayağını çəkə-çəkə yerimək) 

[Vəzir:]  ..Zordan  mənim  də  ombam  bərk 

ağrıyıb,  indi  oxşayıram  (M.F.Axundzadə); 

TAYTAMAQ (dial.) Naxırda inəyə nolufsa, 

yazıx  heyvan  taytayır  (ADDL);  YEMSƏ- 

MƏK (məh.).

AXŞAM  [Selimə:]  Axşam  şer  qarışardı 

(İ.Əfəndiyev);  MƏSA  (kl.əd.)  Mailəm, 

cümlə bilir, dövləti didarına mən; Ki, baxım 

sübhü məsa şövq ile rüxsarına mən (M.Ə.Sa­

bir).

AXŞAMÇAĞI  (günbatana  yaxuı  vaxt) 

İki  gün  sonra  isə  axşamçağı  qapının  zəngi 

çalındı  (M.İbrahimov);  AXŞAMTƏRƏFİ 

Şəhər  küçəsi,  axşamtərəfi,  yağış  havası.. 

(Ə.Haqverdiyev);  AXŞAMÜSTÜ  Axşam­

üstü, gün batar-batmaz, öz sevgilisinin gö­

rüşünə  gedən  bir  gəncə  rast  gələn  hər  kəs, 

onun  çiçəkləri  haradan  derdiyini  bilərdi 

(M.Hüseyn); AXŞAMVAXTI [Usta Segah 

Mürşüdə:] Axşamvaxtı burada tək oturmağı­

nızdan məqsəd nədir? (S.Rehman).

1. AXŞAMLAMAQ, AXŞAM OLMAQ 

(DÜŞMƏK), HAVA QARALMAQ (dan.)

2. axşamlamaq bax gecələmək 

axşamtərəfi bax axşamçağı 

axşamüstü bax axşamçağı 

axşamvaxtı bax axşamçağı 

axtarılmaq bax aranmaq 

AXTARMAQ Dənizlərdə inci yox, seni

gəzdim üzərək; Tək seni axtarmışam, möh­

nətlərə  dözərək  (M.Rahim);  ARAMAQ 

(tapmağa çalışmaq) Qartal gəlir, ov arayır, 

ağlı  gedir,  qanadları  gərilir  (B.Bayramov); 

ARAŞDIRMAQ  (yoxlayaraq  axtarmaq) 

Kərim bəy əlini cibinə salıb araşdırdı (Mir 

Cəlal);  GƏZMƏK  (gəzərkən  soraqlayıb 

tapmaq)  [Koxa:]  Yenə  gözlərindən  yağır 

qəzəb, kin; De görüm, meşədə kimi gəzir­

din? (S.Rüstem); ARAŞMAQ (qəd) Kimin 

kim  eşq  bağlar  əl-ayağı,  dəxi  açılmaz;  Bu 

müşkül menini çox kimsədən Qövsi araşıb- 

dır (Qövsi).

AİD (aid olan) [Nadir bəy:] Məncə gözəl­

lik  zövqə  aid bir şeydir (H.Cavid); RACE 

(arx) Doğrudur ki, Xaqani və Nizami kimi 

müqtədir şairlərimiz fars lisanmda törətdik­

ləri  bədiələr  şərəfi  yenə  də  bizlərə  racedir 

(A.Şaiq);  MƏNSUB  Öz  vətəninə  mənsub 

olmayan şəxs insanlığa da mənsub deyildir 

(V.Q.Belinski); MƏXSUS (bax).

AİDİYYƏT, MƏNSUBİYYƏT, AİD­

LİK, ƏLAQƏ 

aidlik bax aidiyyət

AİLƏ [Kərim] özünün, ailəsinin, dostları­

nın taleyini fikirləşirdi və namərd zəmanəyə 

lənət oxuyurdu (M.Hüseyn); KÜLFƏT

19

---