M. S. Qosimov

5.3. Investitsiya loyihalarini baholashning sodda uslublari 
 
Endi investitsiya loyihalarini baholashning sodda(statik) usullarini 
ko‘rib chiqamiz. Bu uslublar diskontlash konsepsiyasi paydo 
bo‘lmasdan oldin ham keng qo‘llanilgan bo‘lib, ular yordamida, 
asosan pul kirimlari va chiqimlarini taqqoslash orqali loyihalarning 
maqsadga muvofiqligi aniqlanadi.
Investitsiyalarning qoplanish davri RR (ingl. Paybak period), bu 
shunday davrki, bunda dastlabki qilingan investitsiyalar miqdori 
tiklanadi (19-formula).
PP

I
0

CF
*t
Bunda, I
0
-dastlabki investitsiya miqdori; 
CF*t – loyihani amalga oshirish natijasida bir yilda tushadigan 
mablag‘. Bunda CF*t darajasidagi summa belgisiga eʼtibor berish 
kerak. Bu belgi CF*t summasini ikki usulda (tomonlama) aniqlash 
mumkinligini ko‘rsatadi. Birinchi usul qachonki, pul tushumlari yil 
davomida bir xil bo‘lsa qo‘llaniladi. Аytaylik, biz 600 mln. so‘m 
investitsiya sarf qildik va 8 yil ichida har yili 150 mln.so‘mdan 
daromad olishni kutayapmiz. Unda 600-150-4 yil ichida sarflangan 
investitsiya qoplanadi va qolgan 4 yil davomida investor sof foyda 
oladi. 
Ikkinchi usul investitsiya qilingandan keyin, pul tushumlari bir xil 
bo‘lmasa yoki o‘sib boruvchi miqdorni tashkil etsa qo‘llaniladi. 
Masalan, yuqorida keltirilgan misolimizda pul tushumlari yillar 
bo‘yicha bir xil bo‘lmasdan ortib borsin. Bunda 3 yil ichidagi pul 
tushumlari investitsiya summasidan kam, 4 yil ichidagisi esa ko‘p. 
1-yil 50 mln. so‘m, 
2-yil 100 mln. so‘m, 
3-yil 200 mln. so‘m, 
4-yil 250 mln. so‘m, 
5-yil 300 mln. so‘m. 
Bunday holatlarda investitsiyalarni qoplash davrini aniq belgilab 
olish uchun quyidagi ishlarni bajarish lozim: 

---

51 
•
qaysi yillar orasida investitsiya summasi qoplanishini topish 
zarur. Bizning misolda 3-4 yillar orasida;
•
qoplanmagan summa miqdorini aniqlash kerak, bizning misolda 
bu 150 mln.so‘mni (600-(100+ 150+200 )); 
•
aniqlangan qoplanmagan summani 4-yilgi pul tushumlari 
miqdoriga bo‘lish kerak, yaʼni 150/300=0,5. Ko‘rinib turibdiki 
qoplanmagan summa 4-yilning yarmida qoplanadi. Demak, bunda 
investitsiyalarni qoplash davri 3,5 yilni tashkil qiladi. 
Investitsiyalarning qoplanish muddati ko‘rsatkichidan quyidagi 
shartlar bajarilgandagina foydalanish yaxshi natija berishini eʼtiborda 
tutish kerak: 
1) bu ko‘rsatkich yordamida taqqoslanayotgan barcha loyihalar bir 
xil hayot davriga ega bo‘lishi kerak; 
2) barcha loyihalar boshlang‘ich investitsiyalarning bir martalik 
sarflanishini ko‘zda tutadi; 
3) mablag‘ sarflanib bo‘lingandan so‘ng barcha investorlar loyiha 
hayot davrining oxirigacha bir xil pul tushumlariga ega bo‘ladilar. 
Bu ko‘rsatkich hisoblab topish osonligi, tushunish uchun soddaligi 
bilan birga loyihaning tavakkal xavfi darajasi haqida maʼlumot berishi 
tufayli ham qadrlidir. Investitsiyalarning qoplanish muddati qanchalik 
katta bo‘lsa, dastlabki hisoblangan natijalarga salbiy taʼsir ko‘rsatuvchi 
shart-sharoitlarning yuzaga kelishi xavfi shuncha yuqori bo‘ladi. 
Shu bilan birga bu ko‘rsatkich jiddiy kamchiliklarga ham ega. Yaʼni 
u ikki muhim holatni inkor qiladi: 
1) turli muddatlarda pulning qiymati turlicha bo‘lishini; 
2) qoplanish muddati tugagandan so‘ng ham pul tushumlarining 
davom etishini. 
Shu sababli ham PP ko‘rsatkichini investitsiyalar samaradorligini 
baholashda asosiy usul sifatida qo‘llab bo‘lmaydi. Shuni taʼkidlash 
joizki, 
investitsiyalarning 
qoplanish 
muddatini 
hisoblashdagi 
ko‘rsatilgan birinchi kamchilikni tuzatish mumkin. Bu uchun pul 
oqimlari diskontlab olinadi, xolos. 
Investitsiyalarning buxgalteriya rentabelligi ROI (ingl.return on 
investment) ko‘rsatkichi loyihalarini baholashning ikkinchi sodda 
(statik) ko‘rsatkichi bo‘lib, adabiyotlarda investitsiyaga o‘rtacha foyda 
meʼyori (IRR – ingl. average rate of return), hisoblangan foyda 
meʼyori (IRR – ingl. accounting rate of return), deb ham yuritiladi. Bu 

---

52 
ko‘rsatkich vositasida investitsiyalarga pul tushumlari asosida emas, 
balki buxgalteriya ko‘rsatkichi bo‘lgan firma daromadi miqdoriga 
asoslanib, baho beriladi. 
Ko‘rsatkichning nomidan xulosa qilish mumkinki, u buxgalteriya 
hisoboti 
bo‘yicha 
firma 
daromadi 
o‘rtacha 
miqdorini 
investitsiyalarning o‘rtacha miqdoriga nisbatini ifodalaydi.
Bu 
ko‘rsatkich 
quyidagi 
formula 
yordamida 
aniqlanadi
(20-formula): 
ROI 

EBIT( 1- T) / [ ( C .y.b.-C.y.o):2] 
Bu yerda, EBIT( ingl.earnings before interest and tax) – firmaning 
foiz va soliqlar to‘lovlarini amalga oshirgunga qadar ( yoki soliq 
to‘lovlaridan keyingi, lekin foiz to‘lovlarigacha) bo‘lgan foydasi 
miqdori; 
T – soliq stavkasi ( koeffitsiyentda beriladi); 
C.y.b., C.y.o. - aktivlarning yil boshidagi va yil oxiridagi qiymati. 
Bu ikkala miqdor o‘rtasidagi farq investitsiya xarajatlari hajmini 
ko‘rsatadi. 
ROI ko‘rsatkichining qo‘llanishi uning hisoblangan darajasini 
tashkilot uchun standart bo‘lgan rentabellilik darajalari bilan 
solishtirishga asoslangan. Аgar bu ko‘rsatkich tashkilot tomonidan 
standart deb qabul qilingan ko‘rsatkichdan katta bo‘lsa, loyiha maʼqul 
deb hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich hozirgacha dunyoning ko‘pchilik 
mamlakatlarida keng qo‘llanib kelinishiga quyidagilar sabab: 
birichidan, uni hisoblash oson va diskontlash kabi murakkab hisob-
kitoblarni talab etmaydi. Shu bilan birga ayrim shart-sharoitlar mavjud 
bo‘lsa, hisoblangan ROI miqdori IRR miqdoriga juda yaqin bo‘ladi. 
Bu shart-sharoitlar quyidagilardir: 
•
agar 
investitsiyalar 
perpetuitet 
ko‘rinishida 
yillik 
pul 
tushumlarining teng miqdordagi summalari sifatida amalga oshirilsa; 
•
to‘plangan amortizatsiya qo‘shimcha mablag‘larsiz eskirgan 
uskunalarni yangilash uchun yetarli bo‘lsa; 
•
investitsiyalarni amalga oshirish davrida aylanma kapital 
miqdorida o‘zgarish ro‘y bermasa. 
Loyihalarni 
baholashning 
statik 
usullari 
loyiha 
bo‘yicha 
qo‘shimcha maʼlumotlar olish imkonini berishi bilan qadrlidir. 

---

53 
Ikkinchidan, aksiyadorlik kompaniyalarida bu ko‘rsatkich menejer-
larni investitsiyalashning aksiyadorlarni eng ko‘p qiziqtiradigan 
buxgalteriya 
rentabelligi 
ko‘rsatkichi 
bilan 
bog‘liq 
bo‘lgan 
variantlariga yo‘naltiradi.
ROI ko‘rsatkichi kamchiliklari uning afzalliklari aksini tashkil 
etadi. Yaʼni bu ko‘rsatkich vositasida investitsiya loyihalari 
taqqoslanganda: 
•
pulning turli vaqtlarda qiymati bir xil bo‘lmasligi eʼtiborga 
olinmaydi; 
•
loyihalar turlicha muddat xizmat qilishi inkor qilinadi, yaʼni bir 
xil rentabellikka ega ikki loyihadan biri 5 yil, ikkinchisi 10 yil 
daromad olishini taʼminlashi bu ko‘rsatkichda aks etmaydi. 
Shuningdek, investitsiyalarning buxgalteriya rentabelliligi firma 
boyligining real o‘zgarishini xarakterlamasdan, aksiyadorlar va 
«chetdagi» boshqa shaxslarning talablariga mos natija olishga 
qaratilgan 
Ko‘rib chiqilgan investitsiya loyihalarini baholashning barcha 
usullarini birgalikda qo‘llashgina loyihalarning samarali yoki 
samarasiz ekanligi to‘g‘risida aniq xulosa olish imkonini beradi.