Magistratura məRKƏZİ

 
 
 
 
1)  real    faiz  stavkasmın    miqdarından,      hansı    ki,    borc    üzrə  faizlərin 
ödənilməsinin həcmini müəyyən edir; 
2) real Ü.M.M.-un artım tempindən; 
3) ilkin dövlət büdcəsi kəsirinin həcmindən. 
Ilkin  dövlət  büdcəsi  kəsiri  ümumi  kəsrinin  həcmi  və  borc  üzrə  faizlərin 
ödənilməsi məbləği arasındakı fərqi göstərir. 
Ilkin büdcə kəsirinin borclu maliyyələşdirilməsi zamanı borcun əsas məbləği artır 
və  iqtisadiyyatda  «borc  ağırlığı»  yaranır.  Ilkin  büdcə  artığının  artması  borcun  öz-
özünə təkrar istehsalından «qaçmağa» kömək edir: 
ümumi BD = (G+N+F)-T ilkin BD = (G+F)-T 
N = DxR
R
 
burada, N - borca  xidmət etməyə  görə ödəmələr; D- borcun  həcmi; 
R
R 
- real  faiz 
stavkası; G - dövlət tədarükü; F - sosial ödəmələr; T- büdcəyə vergi daxilolmaları. 
Əgər  real  faiz  stavkası  real  Ümumi  Mərkəzi  Məhsulun  artım  tempini  keçirsə, 
onda  dövlət  borcunun  artması  idarə  olunmaz  olur,  real  Ü.M.M.-un  artımı  borca 
xidmət etməyə faizlərin ödənilməsinə gedir və borc ağırlığmı xarakterizə edən borcun 
Ü.M.M.-la nisbəti artır. 
Borcun  Ü.M.M.-la  nisbəti  dinamikasını  proqnozlaşdırmaq  üçün  aşağıdakı 
asılılıqdan istifadə olunur: 
G
y
Y
Rr





)
(


 
Burada: 


-borc/ÜMM nisbətinin dəyişməsi;  

= borc/ÜMM nisbətinin ilkin əhəmiyyəti;  
Rr - real faiz stavkası; 
y
Y
o
-real U.M.M.-un artım tempi; 
G-ilkin büdcə artığının Ü.M.M-da payı 
Borcun Ü.M.M.-la nisbətinin aşağı salınması üçün iki şərt vacibdir: 
1) Real faiz stavkası real Ü.M.M.-un artım tempindən aşağı olmalıdır; 
2) Ilkin büdcə artığının Ü.M.M.-da payının daimi olaraq artması. 

---

 
 
 
 
llkin büdcə kəsirinin mövcudluğu «borc ağırlığı»nın artmasında əsas amil sayılır. 
Dövlət borclanmasının ağır problem olması  üçün  iki əsas səbəb mövcuddur. Birinci, 
dövlət  borcunun  artımı  iqtisadiyyatda  kapital  ehtiyatını  azalda  bilər.  Ikinci  səbəb, 
iqtisadiyyatda dövlət borcunun mövcudluğu ilə əlaqədar, faiz ödəmələri getdikcə arta 
bilər.  Hökumət  daimi  olaraq  borc  üzrə  faizləri  ödəməlidir.  Lakin  bunu  necə 
etməlidir?  Çıxış  yollarından  biri  vergilərin  artırılmasıdır.  Nəticədə  bu  addım  da 
iqtisadiyyata  mənfi  təsir  göstərə  bilər.  Dövlət  borclanmasının  örtülməsi  zamanı 
dövlət  özünün  gəlirlərini  pul  bazarına  verməklə  yenidən  öz  borc  öhdəliklərini  alır. 
Pul  təklifi  artır  və  faiz  stavkası  aşağı  düşür  ki,  bu  da  investisiyanı,  istehlakı 
stimullaşdırır. 
Klassik  iqtisadi  nəzəriyyəyə  görə  dövlət  borcu  yığımın  səviyyəsini  və  eləcə  də 
daxili  və  xarici  investisiyanının  həcmini  azaldır.  Bu  da  iqtisadiyyatda  əsas  kapitalın 
azalmasına (kapitalın «sıxışdırıb çıxarma» effekti) və Mərkəzi  istehsalın  və Mərkəzi 
gəlirin həcminin aşağı düşməsinə səbəb olur.   Dövlət   borcunun   iqtisadi   artımın   
tempinin   azalmasına   təsirini nəzərdən keçirək. 
Amerika  iqtisadçısı  Q.Menkyunun  iqtisadi  modeli  vasitəsilə  borcun  kapitalın 
yığımına təsirinə baxaq.  Fərz edək ki,  vergilər  gəlir  vergisinin stavkası t  formasında 
tutulur,  r  -  isə  real  faiz  dərəcəsinin  həcmidir.Dövlət  borcunun  həcmini  isə  D  işarə 
edək. Aşağıdakı bərabərlik modelin tarazlıq vəziyyətini xarakterizə edir: 
y = f(k) 
ty + trD = G + rD 
r = f'(k) 
(1-t)r=p 
 
burada,  birinci  bərabərlik  -  istehsal  funksiyası  onu  göstərir  ki,  məhsul 
istehsalınm  həcmi  y,  kapitalm  həcmi  k  funksiyasına  bərabərdir.  Ikinci  bərabərlik 
dövlətin büdcə məhdudiyyətini xarakterizə edir, hansı ki, vergi daxilolmaları ty + trD, 
dövlət xərcləri G və borca xidmətin rD cəminə bərabərdir. Üçüncü bərabərlikdə real 
faiz  dərəcəsi  r,  kapitalın  həcmi  funksiyasının  törəməsinə  bərabərdir.  Dördüncü 

---

 
 
 
 
bərabərliyə görə vergi stavkası çıxılmaqla faiz dərəcəsi gələcək istehlak normasma p 
(rate of time preference) bərabərdir. Yəni hazırki istehtak norması gələcək normadan 
artıqdır. 
Bu model vasitəsilə dövlət borcunun artmasının iqtisadiyyatda kapitalın həcminə 
təsirini  görmək  mümkündür.  Belə  ki,  borcun  artımı  borca  xidmət  xərclərinin 
artmasına  səbəb  olur,  bu  isə  vergiyə  cəlbolunma  stavkasını  t  yüksəldir.  Nəticədə  bu 
iqtisadiyyatda  kapitalın  azalmasına  səbəb  olur.  Çünki,  kapital  həmişə  mənfəət 
norması yüksək olan yerlərə istiqamətlənir. Beləliklə, dövlət borcunun artması xüsusi 
kapitalın  «sıxışdırıb  çıxarma»  effektini  yaradır  ki,  bu  da  ıMərkəzi  istehsalın  artım 
tempinin aşağı düşməsini şərtləndirir. 
Dövlət  borcunun  artmasının  iqtisadi  artıma  təsirinin  kanallarından  biri  də 
iqtisadiyyata kredit qoyuluşlan üzrə real faiz dərəcələrinin yüksəlməsidir ki, kapitalın 
«sıxışdırıb  çıxarma»  effektini  şərtləndirir.  Onun  Mərkəzi  istehsalın  həcminə  təsirini 
Kobb-Duqlasın klassik istehsal funksiyası vasitəsilə qiymətləndirmək mümkündür: 
Y = AK
a 
L
1-a 
burada, Y - Mərkəzi istehsalın həcmi, K və L kapital qoyuluşunun həcmi və əmək 
məsrəfləri, a- isə (0Lakin,  Azərbaycanda  kapitalı  «sıxışdırıb  çıxarma»  effekti  baş  vermir.  Çünki, 
borcun ödənilməsi üçün vergilərin artırılması mexanizmindən istifadə olunmur. 
Büdcə  kəsirinin  makroiqtisadi  göstərici  olan  ÜDM-lə  əlaqəsini  nəzərdən 
keçirməklə təhlil aparaq: 
 
 
 
 
 
 
 
 

---