Magistratura məRKƏZİ

 
 
 
 
Büdcə kəsiri və Ümumi Daxili Məhsul 
 
Illər 
ÜDM 
(mlrd.manat)  
Büdcə kəsiri 
(mlrd.manat)  
2000  
4718,1 
-49,4 
2001  
5315,6 
-22,7 
2002  
6062,5 
-21,6  
2004 
7146,5 
7,4 
2005 
8530,2 
-85,5 
2006 
12522,5 
78,7 
2007 
18746,2 
-79,6 
2008 
40137,2 
-11,5 
2009 
35601,5 
-178 
2010 
42465 
-362,9 
2011 
52082 
310,2 
2012 
54743,7 
-135 
2013 
57708,2 
381,8 
 
Göründüyü kimi, büdcə kəsiri ÜDM-dən sıx asılıdır. Bunu R
2
 = 0,8192 bərabər 
olması bir daha sübut edir. Çünki R
2
 determinasiya əmsalının birə yaxın olması bu 
əlaqənin  sıx  oduğunu  göstərir.  Beləliklə,  büdcə  kəsiri  funksiyasından  belə  nəticəyə 
gəlmək olar ki, ÜDM-in hər 100 manat artımı büdcə kəsirini 2,5 manat azaldır. 
Büdcə kəsirinin digər bir  iqtisadi  göstərici  olan pul kütləsi (M2)  ilə əlaqəsinin 
təhlilini  nəzərdən  keçirək.  Aşağıdakı  qrafikə  nəzər  salsaq  görərik  ki,  2013-ci  ildən 
sonra  pul  kütləsinin  (M2)  artım  tempi  müşahidə  edilməkdədir.  Əksinə  büdcə 
kəsirinin həcmi isə azalmışdır. Bu ilk növbədə büdcə gəlirlərinin artması ilə şərtlənir. 
Məlum  olduğu  kimi,  xarakterindən  asılı  olmayaraq  monetar  siyasətin  yüksək 
makroiqtisadi səmərə verməsində fiskal amillər olduqca mühüm rol oynayır. Belə ki, 
monetar  ekspansiya/restriksiya  fiskal  siyasətin  də  adekvat  tərzdə  yeridilməsini  tələb 

---

 
 
 
 
edir.  Məsələn,  pul  kütləsinin  artırılması  şəraitində  dövlət  büdcəsi  xərclərinin 
azaldılması  qeyri-məntiqi  haldır.  Çünki,  artırılan  pul  kütləsi  sərt  fiskal  siyasət 
nəticəsində  dövriyyədə  qalmır  və  beləliklə  də  pul  siyasətinin  nəzərdə  tutulan 
hədəflərə  nail  olunması  mümkünsüzləşir.  Bu  isə  qlobal  mənada  makroiqtisadi 
koordinasiya sistemində problemlərin mövcud olmasına dəlalət edir. 
1999-cu  ilin  ortalarından  başlayaraq  Mərkəzi  Bank  ölkə  iqtisadiyyatında  baş 
verən  mühüm  struktur  dəyişikliklərini  nəzərə  alaraq  pul  kütləsinin  daha  yüksək 
templə  artırılması  siyasətini  yeritməkdədir.  2005-2013-ci  illərdə  M2  pul  aqreqatı 
66,8%  artırılmışdır.  Müqayisə  üçün  qeyd  edək  ki,  bu  dövr  ərzində  ÜDM-in 
kumulyativ  real  artım  tempi  39%  təşkil  etmişdir.  Göründüyü  kimi,  M2-in  ümumi 
artım tempi ÜDM-in kumulyativ artım tempini təqribən 27-28% üstələmişdir. Bu isə 
minimal  inflyasiya  şəraitində  iqtisadiyyatın  pulla  təminatının  xeyli  yaxşılaşması 
deməkdir. 
Lakin,  bu  illər  ərzində  fiskal  tədbirlər  yeridilən  monetar  siyasətin  yüksək 
makroiqtisadi  nəticə  verməsinə  heç  də  həmişə  adekvat  olmamışdır.  Belə  ki,  2005-
2013-ci  illərdə  dövlət  büdcəsinin  faktiki  kəsiri  proqnozlaşdırılan  səviyyədən  bir 
qayda  olaraq  aşağı  olmuşdur.  2005-ci  ildə  faktiki  kəsir  poqnozdan  39,5%,  2008-ci 
ildə  60,5%,  2010-ci  ildə  73%,  2013-ci  ildə  isə  67,4%  az  olmuşdur.  Bu  isə  əsasən 
dövlət  büdcəsi  xərclərinin  proqnozlaşdırılan  məbləğdən  aşağı  səviyyədə  icra 
olunması  ilə  əlaqədardır.  Məsələn,  2005-ci  ilin  yekunlarına  görə  proqnoz  xərclər 
5130 mlrd.manat nəzərdə tutulduğu halda, onun faktiki səviyyəsi 4655,6 mlrd.manat 
təşkil  etmişdir.  Sadə  nəzəri  yanaşma  ilə  ifadə  etsək  2005-ci  ildə  büdcə  siyasəti 
məhdudlaşdırıcı  xarakter  daşımışdır  ki,  bu  da  ümumən  makroiqtisadi  multiplikator 
amillərinin (o cümlədən onun monetar amillərinin) səngiməsi deməkdir. 
Beləliklə,  dövlət  büdcəsi  xərclərinin  proqnozda  nəzərdə  tutulduğundan  az 
olması və faktiki kəsirin təsdiq olunmuşdan (proqnozdan) aşağı səviyyəsi ona dəlalət 
edir  ki,  büdcə  siyasəti  məcmu  tələbin  stimullaşmasına  şərait  yaradılması  resursları 
tam istifadə olunmur. 

---

 
 
 
 
Elə  bunun  nəticəsidirki,  M2  pul  aqreqatının  mütləq  artım  məbləği  proqnoz 
kəsirin faktiki kəsirdən artıq olan məbləğindən xeyli aşağı olmuşdur. Məsələn, 2005-
cu  ildə  M2-in  artımının  kəsirin  fərqinə  nisbəti  63,4%,  2010-ci  ildə  96,4%,  2012-ci 
ildə isə 41,3% təşkil etmişdir. Yalnız 2013-ci ildə bu nisbət M2-in artımının xeyrinə 
dəyişmiş  və  pul  kütləsinin  artım  tempi  kəsirin  fərqinə  nisbətən  17,5  %  artıq 
olmuşdur. 
Bütün  bunlar  onu  deməyə  əsas  verir  ki,  Mərkəzi  Bank  tərəfindən  artırılan  pul 
kütləsi  fiskal  restriksiyaların  doğurduğu  monetar  məhdudiyyətləri  yalnız  bir  qədər 
yumşalda bilmişdir. 
Texniki  baxımdan  bunu  təsəvvür  etmək  çətin  deyil.  Belə  ki,  Mərkəzi  Bankda 
yerləşən  xəzinədarlıq  hesabının  qalığı  dəyişmədikdə  və  yaxud  artdıqda  (yəni 
büdcədən  vəsait  xərclənmədikdə)  pul  bazası  da  dəyişmir  və  yaxud  azalır.  Çünki 
xəzinədarlıqdan  vəsaitin  çıxması  pul  bazasının  müxbir  hesabları  hissəsinin 
artmasında  öz  əksini  tapır.  Vergi  yığımları  baş  verdikdə  və  xəzinədarlıqda 
cəmləşdikdə  isə  müxbir  hesablar  adekvat  həcmdə  azalır.  Bunu  yuxarıdakı  qrafikdən 
də görmək olar. 
Qeyd  edək  ki,  2013-ci  ilin  əvvəlinə  xəzinədarlıq  hesabının  qalığı  230 
mln.manata yaxın olmuşdur. Halbuki ilin sonuna cəmi 100 mln.manat qalığın olması 
proqnozlaşdırılırdı.  Bu  isə  2013-ci  ildə  təbii  ki,  M2  pulun  multiplikasi  yasına 
müəyyən məhdudlaşdıncı təsirini göstərmişdir. 
Faktiki  kəsirin  proqnoz  kəsirdən  aşağı  olmasının  monetar  sektora  mənfi  təsiri 
həm  də  ondan  ibarətdir  ki,  bu,  qısamüddətli  dövlət  qiymətli  kağızlar  bazarınm 
inkişafını  ləngidir.  Bu  bazarın  həcminin  kiçik  olması  isə  Mərkəzi  Bankın  monetar 
tənzimləmə imkanlarını məhdudlaşdırır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun ekspertləri də 
təsdiq  edirlər  ki,  dövlət  istiqrazları  yalnız  fiskal  məqsədlər  üçün  deyil,  həmdə 
monetar  hədəflər  üçün  emissiya  olunmalıdır.  Lakin  göründüyü  kimi,  dövlət 
büdcəsinin  faktiki  kəsiri  proqnoz  kəsirdən  az  olduğundan  onun  örtülməsi  mənbəyi 
kimi qısamüddətli dövlət istiqrazların emissiyasını artırmaq qeyri-mümkündür. 
 

---