MahirəNərimanqızı
Yüklə 5,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ялизадя Я.Я.
- Ümumi psixologiya. Psixologiya
- Talant qabiliyyətlərin inkiĢaf mərhələsi kimi.
- Talant və dahilik .
www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
189 189
189 189
189 189
189 189
189 qabiliyyətlərdir. Bu cür qabiliyyətlərə musiqi, riyazi, linqvistik, texniki, ədəbi, idman və s. qabiliyyətləri aid etmək olar. Adətən, xüsusi qabiliyyətlər insanda müvafiq təbii imkanların olması zəruridir. Adətən, ədəbi yaradıcılıq fəaliyyəti üçün poetik görmə, söz ehtiyatı və ifadəli nitq, söz assosiasiyalarının zənginliyi, obrazlı təfəkkür, surət hafizəsi, yaradıcı təxəyyül və s. xüsusi qabiliyyətlər kimi qeyd etmək olar. Həyati faktlardan məlum olduğu kimi, hər hansı bir fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi üçün insanda qabiliyyətlərin həm ümumi, həm də xüsusi növlərinin formalaĢması zəruridir. Əksər tədqiqatçıların fikrincə ümumi və xüsusi qabiliyyətlər bir-biri ilə ziddiyyət təĢkil etmirlər. Onlar birgə mövcud olmaqla bir-birini tamamlayır, fəaliyyətin müvəffəqiyyətini təmin edirlər. Bəzi mütəxəsislərin fikrincə ümumi qabiliyyətlər xüsusi qabiliyyətlərin inkiĢafı üçün baza rolunu oynayırlar. Xüsusi qabiliyyətlər, alimlərin fikirincə, «ancaq və ancaq bir yolla - ümumi qabiliyyətlərin fəaliyyət prosesində xüsusi qabiliyyətlərə modifikasiya yolu ilə» əmələ gəlir 1
belə Ģərh edir: «QavrayıĢ ədəbi yaradıcılıqda poetik görmə, texniki- konstruktiv yaradıcılıqda məkan qavrayışı kimi formalaĢmağa baĢlayır. Hafizənin xüsusi qabiliyyət kimi modifikasiya prosesi belə gedir: surət, hiss və hərəkət hafizəsi (ədəbi yaradıcılıq), məkan təsəvvürləri (texniki-konstruktiv yaradıcılıq). Təxəyyül ədəbi yaradıcılıqda bədii (təsviri) təxəyyül, texniki-konstruktiv yaradıcılıqda fəza təxəyyülü kimi inkiĢaf edir. Təfəkkür ədəbi yaradıcılıqda obrazlı təfəkkürə, texniki-konstruktiv yaradıcılıqda texniki təfəkkürə çevrilir…
1 Ялизадя Я.Я. Истедадлы ушаглар. Психпедагожи мясяляляр. Есселяр, етьдляр. – Бакы, 2005, с.83 www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
190 190 Bu
proses qabiliyyətlərin «ixtisaslaĢması» prosesidir» 20 .
vəffəqiyyətlə icra etmək üçün həm ümumi, həm də xüsusi qabiliyyətlərin qarĢılıqlı əlaqəsi və qarĢılıqlı təsiri zəruridir. Fəaliyyət prosesində onlardan hər birinin öz funksiyası vardır. Həmin funksiyadan asılı olaraq, fəaliyyətin bir mərhələsində, tutaq ki, poetik qavrayıĢ əsas rol oynadığı halda, baĢqa bir mərhələdə obrazlı təfəkkür daha mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.
psixoloji ədəbiyyatda talant qabiliyyətlərin ən yüksək inkiĢaf mərhələsi kimi qeyd olunur. Talant qabiliyyətlərin elə birliyidir ki, o, insana hər hansı bir mürəkkəb fəaliyyəti mü- vəffəqiyyətlə, müstəqil və orijinal Ģəkildə yerinə yetirmək imkanı verir. Talant qabiliyyətlərin yaradıcılıq nailiyyətləri əldə etməyə imkan verən, həmin nailiyyətlərdə təzahür edən yüksək inkiĢaf mərhələsidir. Qabiliyyətlərdə olduğu kimi talant da yaradıcılıqda yüksək ustalıq və əsaslı müvəffəqiyyət əldə etmək üçün yalnız imkan rolunu oynayır. Lakin potensial imkan kimi talantla onun həyata keçirilməsi və müvafiq maddi və mənəvi məhsulun əldə edilməsi arasında bərabərlik iĢarəsi qoymaq olmaz. Bu sahədə tədqiqat aparmıĢ psixoloqların (A.V. Petroviski, M.Q. YaroĢevski) fikrincə özünün tam dəyərli inkiĢafı üçün hansı istedadın daha əlveriĢli Ģərait əldə etməsi dövrün tələbatından və dövlət qarĢısında duran konkret məsələlərin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Müharibə dövründə sərkərdəlik talantı, dinc dövrdə mühəndis, konstruktor və s. talantı daha sürətlə inkiĢaf edir. Talantın strukturuna gəldikdə, o, qabiliyyətlər kompleksindən, onların məcmuundan ibarətdir. Əgər ən yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatsa, nə qədər parlaq təzahür etsə
20 Ялизадя Я.Я. Йеня орада. Сящ.83 www.elmler.net -
Virtual İnternet R esurs M ərkəzi Ümumi psixologiya. Psixologiya
191 191
191 191
191 191
191 191
191 belə, ayrıca götürülmüĢ qabiliyyətləri talantın analoqu kimi götürmək olmaz. Bunu həyatı faktlar və aparılmıĢ tədqiqatlar da təsdiq etmiĢdir. Talant və dahilik. Qabiliyyətlərin yüksək inkiĢaf pilləsi talantla məhdudlaĢmır. Bəzi adamlar öz istedadlarının yüksək səviyyəsi ilə də fərqlənir, onların yaradıcı nailiyyətləri cəmiyyətin həyatında, mədəniyyətin inkiĢafında tam bir dövrü, epoxanı əhatə edir. Ġnsanda qabiliyyətin bu cür inkiĢaf səviyyəsi dahilik adlanır. Dahilik Ģəxsiyyətin elə bir ali yaradıcılıq səviyyəsidir ki, həmin səviyyəyə yüksələn insan cəmiyyətin həyatında ağlagəlməz yüksək rol oynayır. Dahi insan, obrazlı Ģəkildə demiĢ olsaq, öz fəaliyyəti sahəsində yeni dövr yaradır. Dahi üçün fövqəlada yaradıcı məhsuldarlıq, keçmiĢin mədəni miraslarına yiyələnmək və bununla yanaĢı köhnəlmiĢ norma və ənənələri aradan qaldırmaq xarakterik haldır. Dahi Ģəxsiyyət öz yaradıcı fəaliyyəti ilə cəmiyyətin proqressiv inkiĢafına təsir göstərir. Dahi Ģəxsiyyət hadisələrin gələcəyini qabaqcadan görə bilir və öz fəaliyyətini buna uyğun qurmağa çalıĢır. Dahi insanlar olduqca azdır. Belə hesab edirlər ki, sivilizasiyanın beĢ min illik tarixində bu cür adamların sayı 400-dən artıq olmamıĢdır. Dahini xarakterizə edən yüksək istedad səviyyəsi fəaliyyətin müxtəlif sahələrinin qeyri adiliyi ilə əlaqədar olur. Tarixən bu cür universallığa malik olan dahilərdən Aristotelin, Leonarda da Vinçinin, M.V.Lomonosovun, Nizami Gəncəvinin, Tusinin və b. adını çəkmək olar. Məsələn, Tusi müxtəlif bilik sahələrində öz əvəzolunmaz nailiyyətləri ilə fərqlənmiĢdir. Lakin bu o demək deyildir ki, dahi adamlarda bütün fərdi keyfiyyətlər eyni dərəcədə inkiĢaf etmiĢ olur. Adətən, dahilik öz «profilinə» malik olur. Onun fərdi keyfiyyətlərindən hansısa üstünlük, dominantlıq təĢkil edir, qabiliyyətlərindən hansısa daha aydın təzahür edir.
Yüklə 5,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|