MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qovaq ağaclıqlarının artırılması üsulları
- Sahənin seçilməsi və torpağın hazırlanması
- Çilinglərin hazırlanması və saxlanması
- Çilinglərin basdırılması
- Şəkil 14.1. Birillik pöhrələrdən əkin üçün hazırlanmış çiling nümunələri Şəkil 14.2. Hazırlanmış çiling
- Qulluq işlərinin təşkili
296
Hazırda respublikanın dağ və düzən rayonlarında sınaqdan keçirilmiş və becərilmiş 150-dən artıq qovaq növü məlumdur. Onların 120-si respublikanın müxtəlif torpaq və iqlim şəraitlərində Q.H.Cəlilov (1972) tərəfindən sınaqdan keçirilmişdir. Müəllif təklif etdiyi faydalı qovaq növlərini kök sisteminin yayılması, inkişafı, bioloji xüsusiyyətləri və eləcə də morfoloji quruluşlarına görə aşağıdakı 3 qrupa bölür: 1. Geniş miqyasda meşə əkini salmaq üçün: a) qrunt suyu dərində olan sahələrdə yerli qovaq növlərindən: Əbrişim (qələmə), İtaliya, Sosnovski, qara və Balzam; hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 59, Zəhra 79, PKZ 162, Baxelye, Kopessk 111, Petrovski, Morilandika 132 və Monilifera 335, 118, 115 qovaqları;
Sosnovski, AM-94 və Qaraqovaq; hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 79, Zəhra 59, PKZ 162, PKZ 236, RSu 175, Baxelye, Kopeski 111, Petrovski, Pegenerata 446, Monilifera 83,70, 112, pioner və rus qovaqları;
Əbrişim; b) hibrid qovaq sortlarından – Zəhra 59, Zəhra 79, Baxelye, PKZ 162, Petrovski, Kopeski 111, Özbəkistan, Monilifera 70; 3-cü qrupa Q.H.Cəlilov yaşayış məntəqələri, mərkəzi və ara yolların kənarlarının yaşıllaşdırılması, park və xiyabanların salıınması üçün qovaq növləri təklif edir. Fikrimizcə, bu məqsədlərlə qovaq ağaclarının az ömür sürüb küləyin təsirindən tez-tez yıxılaraq bu obyektlərə təhlükə yaratmasını nəzərə alıb ondan imtina etmək və onu şərq çinarı ilə əvəz etmək daha düzgün olardı.
Tədqiqat işlərinin nəticələrindən aydın olmuşdur ki, qovaqlar toxum və vegetativ yolla artırıla bilər. Toxumla artırılma nisbətən yeni üsul olub, iqtisadi cəhətcə əhəmiyyətli hesab edilir. Lakin Azərbaycan şəraitində bu üsul tam öyrənilməmiş və təcrübədən keçirilməmişdir. Hazırda meşə və digər təsərrüfatlarda, başlıca olaraq vegetativ artırma üsulundan istifadə edilir. Vegetativ artırma işi aparmaq üçün ağaclarda əmələ gəlmiş birillik pöhrələr, çoxillik budaqlar (uzunluğu 2-3 m-ə qədər), kötük pöhrələri, kök pöhrələri, kök çilingləri və yaşıl çilinglərdən (yay çilinglərindən) istifadə etmək olar. Azərbaycanda və xüsusilə onun Kür-Araz düzənliyi şəraitində qovaq yetişdirmək üçün əlverişli üsul birillik pöhrələrdən hazırlanmış çilinglərlə artırmaq üsuludur.
Təcrübələr göstərir ki, mədəni qovaq meşəliyi salmaq məqsədilə ayrılmış əkin sahələri asan suvarıla bilən və su ilə təmin olunan yerlərdə seçilməlidir. Sahənin torpağı orta zənginlikdə və ya zəngin, tərkibi yüngül və duzsuz olmalıdır. Sahədə duzluluq əlamətləri müşahidə edilərsə, onu yuduqdan sonra istifadə etmək lazımdır. Qovaq əkmək üçün ayrılmış sahələr payız aylarında 25-30 sm dərinlikdə şumlanmalı və yaza qədər şum halında saxlanmalıdır. Sahə daş və kötüklərdən təmizlənməli, əkinqabağı çarpaz istiqamətdə ikinci dəfə şumlanmalı, malalanmalı, markörlənməli və suvarma arxları çəkilməlidir. Əgər sahə kəltənli və çala-çökək olarsa, onda sahənin malalanması iki istiqamətdə (çarpaz) aparılmalıdır. Çilinglərin hazırlanması və saxlanması Çiling hazırlığı işini ilin üç fəslində – payızda (vegetasiya dövrü qurtardıqdan sonra), qışda və yazda (əkinqabağı) aparmaq olar. Təcrübələr göstərmişdir ki, bitkilərdə yarpaqlar tökülüb qurtarıncaya qədər az və ya çox miqdarda şirə axını davam edir. Ona görə, vegetasiya dövrü tam qurtarmadan kəsilmiş çilinglərin inkişafı da zəif olur. Azərbaycan şəraitində və xüsusilə Kür-Araz düzənliyində çiling hazırlığı işinə noyabr ayının axırlarından etibarən başlamaq və fevral ayının axırına qədər davam etdirmək olar. Çilinglərin yaxşı kök tutması, onlardan hündürgövdəli, sağlam ağaclar yetişdirmək üçün çilinglər kötükdən və köklərdən əmələ gəlmiş birillik pöhrələrdən hazırlanmalıdır. Hazırlanmış pöhrələri qom şəklində toplayaraq olduğu kimi və ya çilinglərə bölərək saxlamaq olar. Birinci halda – pöhrələr hər birində 100-150-200 ədəd olmaqla qom şəklində toplanır, möhkəm bağlanır və aşağı hissəsi yaş torpağa və ya quma basdırılır. İkinci halda – pöhrələr uzunluğu 30-35 sm olan çilinglərə bölünür, hər birində 100 ədəd olmaqla qom bağlanır və tamamilə torpağa və ya quma basdırılır. İqtisadi cəhətcə təsərrüfat üçün birinci hal daha əlverişli hesab olunur. Müvəqqəti saxlamaq üçün basdırılmış pöhrələr əkinqabağı torpaqdan çıxarılır və yerli şərait üçün tələb olunan uzunluqda çilinglərə bölünür. Adətən çilinglər əkindən bir-iki gün əvvəl hazırlanır və əkinə qədər suda saxlanır. Əgər çilinglərin uzun müddət saxlanması tələb olunursa, onda onlardan hərəsində 100 ədəd olmaq şərtilə qom bağlanır və xəndəklərdə saxlanılır. Bunun üçün dərinliyi 45-50 sm olan xəndək qazılır, dibinə 5-6 sm qalınlığında yaş çay qumu tökülür, sonra çiling qomlarının yoğun başları xəndəyin dibinə tökülmüş qumun üstünə qoyulur. Qazılmış xəndək çilinglə doldurulduqdan sonra, əvvəlcə onun üstü yaş çay qumu ilə örtülür və qumun üstünə yaş torpaq tökülür. Qışı şaxtalı keçən rayonlarda çilingləri şaxtadan qorumaq məqsədilə üst hissəyə tökülmüş qumla torpağın arasına bir lay küləş əlavə edilir.
297
Pöhrələrdən çiling kəsmək üçün iti bıçaq, bağ qayçısı və ya xüsusi çilingdoğrayan dəzgahlardan istifadə edilməlidir. Şimal rayonları və qrunt suyu torpaq səthinə yaxın olan sahələrdə (0,5-1m) çilinglərin uzunluğu 10-20sm, cənub rayonları və qrunt suyu nisbətən dərində (1,5-2,0 m) olan sahələrdə 20-30 sm, qrunt suyu çox dərində (2,5 m və artıq) olan düzənlik rayonlarında isə 30-40 sm qədər götürmək məsləhət görülür. Kür-Araz düzənliyində illik yağmurun miqdarının az, qrunt suyunun dərində və havanın isti olması ilə əlaqədar olaraq çilinglərin uzunluğunu 25-30 sm-ə qədər götürmək məsləhət görülür. Adətən 25 sm uzunluğa və aşağı kəsiyində 0,8-2,0 sm-ə qədər diametrə malik olan birillik pöhrələrdən hazırlanan çilinglər əkin materialı üçün faydalı və yararlı hesab edilir; 0,8 sm-dən az və 2,0 sm-dən artıq diametri olan çilinglər isə əkin üçün yararsız hesab olunur. Çilinglərin yuxarı ucu zədələnməmiş tumurcuğun üst tərəfindən, aşağı ucu isə aşağı tumurcuğun altından diametral olaraq kəsilməlidir. Belə olduqda, aşağı kəskidə çoxlu kök gözcükləri (kalluslar) əmələ gəlir. Çilinglərin üst (uc) kəsiyi üzərində atmosfer çöküntülərinin qalmaması və onun canlı təbəqə ilə tez bitişməsi üçün kəski azca maili olmalıdır. Çilinglərin basdırılması Qovaq çilinglərini 3 fəsildə – yayda, payızda və yazda əkmək olar. Yay əkini pöhrələr üzərində əmələ gəlmiş tumurcuqlar tam formalaşdıqdan sonra (iyun-iyul aylarında) aparıla bilər. Yay əkinləri yalnız parniklərdə aparıldıqda yaxşı nəticə verir. Bu üsul çətindir, iqtisadi cəhətcə baha başa gəlir və ona görə də təsərrüfat üçün əlverişli hesab edilmir. Təcrübələr göstərmişdir ki, payız əkini yaz əkininə nisbətən əlverişlidir. Bunun əlverişli cəhəti ondan ibarətdir ki, çilingləri müvəqqəti saxlamaq üçün xəndəkdə basdırmaq tələb olunmur, vaxta, işçi qüvvəsinə və vəsaitə qənaət edilir. Hər şeydən əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, çilingləri payızda daimi yerinə əkdikdə torpaqdakı nəmlik və çilingdə olan ehtiyat su, habelə qida hesabına onların üzərində yaza qədər kök gözcükləri əmələ gəlir ki, bu da ağaclarda şirə axını başlayan dövrdən etibarən öz köklərini bilavasitə torpağa yeridir və torpaqdakı qida maddələrindən tez istifadə edə bilir. Başqa ağac cinsləri kimi, qovaq çilinglərini də şirə axını başladıqdan (tumurcuqlar açılmağa başladıqdan) sonra əkmək məsləhət görülmür. Nadir tapılan və hər hansı bir şəraitdə becərilməsi vacib olan qovaq növü və sortunu onda şirə axını başladıqdan sonra əkmək üçün Kolesov qılıncı, ya beldən istifadə etmək və çilingləri dərhal suvarmaq lazımdır. Meşə təsərrüfatlarında qovaq çilingləri iki məqsədlə – əkin materialı almaq üçün və ya mədəni meşə salmaq üçün əkilir. Əkin materialı almaq üçün çilinglər birinci növbədə tingliyə əkilməlidir. Bir hektar sahədə qovaq tingliyi salmaq üçün tələb olunan çilinglərin miqdarı, həmin tinglikdə əkin materialının neçə il saxlanılacağından asılıdır. Əgər əkin materialı tinglikdə bir il saxlanacaqsa, onda cərgələrin arasını 60 sm, cərgədə çilinglərin arasını isə 20 sm götürmək məsləhətdir. Belə olduqda 1 hektar tinglik üçün 83 min ədəd çiling tələb olunur. Lakin bitkiləri tinglikdə iki il saxlamaq nəzərdə tutulursa, onda cərgələrin arası 70 sm, cərgədə bitkilərin arası isə 25 sm olmalıdır. Bu halda 1 hektar tinglik üçün 57,2 min ədəd çiling tələb olunur. Qovaq tingliyi salmaq tələb edildikdə, adətən, birinci haldan istifadə edilir. Belə olduqda vegetasiya dövrünün axırından etibarən əkin materiallarını çıxarmaq və istifadəyə vermək olur.
Q.H.Cəlilovun (1972) təcrübələri göstərir ki, çilinglər suvarma axınının dibində deyil, onun yamacında, axırıncı uc tumurcuğa qədər, şaquli istiqamətdə yerə basdırıldıqda onun üzərində bir ədəd pöhrə əmələ gəlir və bu pöhrə yaxşı inkişaf edir. Çilinglərin tinglikdə cərgə ilə basdırılması üçün arx boyunca ip çəkmək daha əlverişlidir. Cərgələrin uzunluğunu 100 m-dən artıq götürmək məsləhət görülmür. Əks halda, cərgənin yuxarı hissəsində nəmlik çox, aşağı hissəsində isə az olur və həm də su itkisinə yol verilir. Qulluq işlərinin təşkili Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|