MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.11. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri
- Qonşu ərazilərdən daxil olan çaylar
- Daxili çaylar
- Birbaşa Xəzərə axan daxili çaylar
- 9.12. Kür və Araz çaylarının ekoloji problemləri
172
9.11. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji problemləri
Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azərbaycan Respublikasının su resursları az olub həmin regionun 15%-ni təşkil edir. Respublikamızın su resursları Gürcüstandan 7,7 – 8,3 dəfə, Ermənistandan isə 3 dəfə azdır. Su ilə tə- min olunmaq baxımından dünyanın su ilə az təmin olunan regionuna aid olub hər km 2 əraziyə təxminən 100000 m 3 , hər adam başına isə ildə 950-1000 m 3 su düşür. Respublikamızda suyun ümumi ehtiyatı 28,5-30,5 km 3 olub
quraqlıq illərində isə azalaraq 27,0-22,6 km 3 -ə enir (Mahmudov 2003). Su ehtiyatları ərazi üzrə qeyri bərabər paylanmışdır. Belə ki, Şəki, Zaqatala, Xaçmaz, Kəlbəcər, Dağlıq Qarabağ, Gədəbəydə belə problem olmadığı halda, Qobustan-Abşeron regionunda və suvarma əkinçiliyi inkişaf etmiş Kür-Araz ovalığı rayonlarında həmişə su qıtlığı mövcuddur. Respublikamızın bütün çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir, onların sayı 8350-dir. İki çayın uzunluğu (Kür və Araz) 500 km-dən artıqdır. 22 çayın uzunluğu 100-500 km, 40 çayınki – 51-100 km, 107 çayınki 26-50 km, onlardan 5141-i Kürçayı hövzəsinə, 1177-i Araz çayı hövzəsinə aiddir. Biləvasitə Xəzərə tökülən çaylar qolları ilə birlikdə 3218-dir (Mahmudov, 2003), Ümumi çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,36 km/km 2 təşkil edir. Ən sıx çay şəbəkəsi Lənkəran təbii vilayəti üçün səciyyəvi olub 0,84 km/km 2 Abşeron – Qobustan regionunda- 0,20 km/km 2 təşkil edir. Respublika çaylarının ümumi uzunluğunun cəmi 33665 km-dir, bütün su mənbələrinə məxsus şirin suların orta illik həcmi 30-31 km 3 -dir, ərazimizdə formalaşan suların cəmi 10-11 km 3 təşkil edir. Göstərilən suların orta hesabla 80-85%-i çaylara məzsusdur (M.Salmanov, 2002). 173
Cədvəl 9.12 Uzunluğu 100 km-dən artıq olan çaylar Çaylar Töküldüyü yer Uzunlu-
ğu, km Hövzə-
nin sahə- si, km
2 Höv-
zənin orta
hün- dürlü-
yü
Kür Xəzər dənizi 1364 188000 - 2768
Araz Kür çayı 1072 102000 - 3001 Xram Kür 220 6340 1530 2162
Ağstafa- çay
Kür 133 2586
1418 2790
Qanıx Mingəçevir su anb.
413 16920 730
2741 Qabırrı
«--------- » 389 4840 610 2752
Arpaçay Araz 126
2630 1968 2205 Həkəri Araz 128 5540 1836 2812
Bərgüşad Həkəri 164
2970 2190
2670 Samur
Xəzər dənizi 216 4430
- 3628
Daxili çaylar Əyriçay Qanıx 134 1810 1168 3065
Kürəkçay Kür 126
2080 508 3088 Tərtərçay Kür 200
2150 1820 3117 Xaçınçay Kür 119
657 1558 2090 Qar-qar- çay
Ağgöl 115 1490 1241
2080 Türyan-
çay Kür 80 1340 819 3684
Göyçay Turiyançay 115 1770 538 1981 Girdman- çay
Kür 121 727
1212 2900
Bolqarçay Mahmud- çala
168 2170 - 1727
Qusarçay Xəzər dənizi 113 694 1472 3808 Qudyal- çay
«------» 108 799 1827 3028
Sumqayıt «------» 198
1751 791 2028 Pirsaat «------» 199 2280 675
2411 Viləşçay «------» 115 935
984 1208
Kür və Araz çayları mənbələrini Türkiyə ərazisindən götürərək 5 dövlətin (Türkiyə, İran, Gürcüstan, Ermə- nistan və Azərbaycan) ərazisindən axır. Azərbaycan Respublikasının və ümumiyyətlə Cənubi Qafqazın bütün təsərrüfatlarında əsas yeri Kür çayı və onun qollarının su ehtiyatları (26,9 km 3 )
tutur. Bu ümumi su ehtiyatlarının 87%-ni təşkil edir. Kür hövzəsi- nin ümumi axım həcminin yalnız 7,3 km 3 respublikamız daxilində formalaşır. Qalan hissəsi (70%-i) qonşu ölkə- lərdən tranzit olaraq daxil olur. Türkiyə və İranda hər iki çay dağlıq ərazilərdən keçərək sahillərində iri yaşayış məntəqələri, sənaye müəssisələri olmadığı üçün çirklənməyə məruz qalmır. Son yarım əsrə qədər müddətdə apa- rılan tədqiqatlar (M.Salmanov, 2002) göstərdi ki, Kür, Araz çayları və onların əsas qolları respublikamızdan kə- narda – Gürcüstan və Ermənistan ərazilərində çirklənir. Belə ki, Ermənistanın 100%, Gürcüstanın 30% ərazisi, 174
Türkiyənin 31 min, İranın 40 min və Azərbaycanın 37 min km 2 sahəsi Kür-Araz hövzəsinə aiddir. Yəni Kür ça- yına 188 min km 2 , Araza isə 103 min km 2 ərazidən sənaye, kənd təsərrüfat və məişət çirkabı, müxtəlif tullantılar atılır. Kür çayı əvvəlcə Gürcüstanın Borjom, Axalbaba, Xaşuri, Qori, Kareli, Kaspi şəhərlərinin və çayın sahilin- də yerləşən başqa yaşayış məntəqələrinin sənaye müəssisələri və kommunal – məişət tullantıları hesabına sutka- da 3 mln. m 3 –ə qədər çirkab suları buraxılır (Ş.Xəlilov, 2000). Daha sonra 40 km məsafədə Tiflis şəhərini kəsib keçən Kür çayı daha kəsgin çirklənməyə məruz qalır. Gürcüstan Respublikası su müfəttişliyinin məlumatına əsasən (1989) Tiflis şəhəri daxilində çay suyunda olan zə- rərli üzvi maddələrin miqdarı qəbul olunmuş son həddən (QSh) 20 dəfə, fenol 300 dəfə, neft məhsulları 330 dəfə, xrom 600 dəfə, mis və kadmium 10 dəfə, sink 13 dəfə, azot 8 dəfə, mədə-bağırsaq basilləri 238 dəfə, saprofit bakteri- yaları 300 dəfə artıqdır (Ş.Xəlilov, 2000). Ş.B. Xəlilov (2000) qeyd etdiyi kimi Tiflisdə olan 30-dan çox küçənin leysan yağış kollektorları şəhərin bir çox sənaye müəssisələrinin («Elektrocihaz», «Dəzgahqayırma», «Baxtrioni», «Kruanisi», «Ekran», Dimitrov adına aviasiya, dəri istehsalat birlikləri, avtomobil təmiri, elektrik qaynağı, kənd təsərrüfatı maşınları, cihazqa- yırma, sabitləşdirmə zavodları, avtomobil parkları, xəstəxanalar və s.) çirkab sularını birbaşa Kürə axıdır. Şəhər daxilində Kür çayının qəbul etdiyi kiçik qolların (Xevdzmara, Vere, Digmula, Loçino) çirklənmə dərəcəsi Kü- rün özündən də çoxdur. Bu çaylar əslində çirkab sularını axıdan kanalizasiya kollektorlarına çevrilmişdir. Tiflis şəhəri daxilində sutka ərzində daha 1 mln. m 3 çirkab suları qəbul edən Kür çayı 20 km məsafədən sonra Rustavi şəhərində yenidən ciddi çirklənməyə məruz qalır və sutka ərzində yüz min m 3 –lə sənaye və kom- munal – məişət tullantılarından ibarət çirkab sularını qəbul edir. Nəticədə Kürə il ərzində orta hesabla 700 min ton üzvi maddələr, 30 min ton azot-fosfor duzları, 12 min ton müxtəlif duzlar və qələvilər, 16 min ton süni səthi fəal maddələr və s. axıdılırdı. Azot birləşmələrinin çox hissəsi Rustavidə «Azot» istehsalat birliyindən buraxılır- dı. Bu müəssisədə 1985 və 1987-ci illərdə baş verən qəza nəticəsində Kürə külli miqdarda azot birləşmələri ax- mış, çayda Şəmkir su anbarına qədər olan məsafədə balıqların kütləvi qırılması baş vermişdir. Nəticədə Kür ça- yı respublikamıza son dərəcədə çirklənmiş, insan və su orqanizmləri üçün təhlükəli çay kimi daxil olur. İki res- publikanın sərhədi boyu axan Kürün sağ qolu olan Xramçayı Kürə çoxlu çirkab suları gətirir. Gürcustan ərazi- sində Xram çayına Ermənistanın ən çirkli çayı – Debedçayı qovuşur. Ermənistanın rəngli metallurgiya, kimya və yüngül sənaye mərkəzləri olan Kirovakan, Alaverdi və Stepanavan şəhərləri bu çayın hövzəsində yerləşir. Bu şəhərlərin sənaye və məişət tullantıları təmizlənmədən çaya axıdılır. Kirovakan kimya, Alaverdi metallurgiya kombinatlarından və Axtala filizsaflaşdırma fabrikindən çirkab sularının axıdıldığı Debedı çay çirklənmə dərə- cəsinə görə Razdan və Oxçuçaydan sonra Ermənistanın üçüncü çayı sayılır. M.A.Salmanovun (2002) apardığı tədqiqatlar göstərdi ki, 1976-cı ildən 2001-ci ilə qədər çirklənmiş sular Şəmkir Su anbarına kimi Kür çayından öz-özünə təmizləmə prosesləri kəsərsizləşmişdir. Müəllifə görə Kür ça- yında mikroflora son 35 ildə mühitə xas olmayan kənar növlərlə əvəz olunmuşdur. Ona görə hazırda saprofit av- toxton (mühitin özünə məxsus - təbii) bakteriyalar antropogen mənşəli koliform bakteriyalarla əvəz olunmuşdur. Respublikamızın ərazisinə qədər sahədə Kür çayının çirklənməsi – zəhərlənməsi Gürcüstan və Ermənistanda çirkab axınına çevrilən Maşavera, Ağstafaçay, Kazretula, Algeti, Xramçay və b. nəql etdikləri pollyutantlar (ümumi çirkləndirici maddələr) hesabına daha da kəsginləşir. Ağstafaçayın suyunun zəhərlənməsi nəticəsində suda oksigenin miqdarı 4-5 dəfə azalır, belə suyun istifadə- si təhlükəlidir. Çayın zəhərlənməsi suda olan mikrofloranın inkişafına da mənfi təsir göstərir. Ermənistan tərə- findən zəhərlənən Ağstafaçay Qazax rayonunda yaradılan su anbarında cəmləşir və bölgənin kənd-qəsəbələrində məişətdə, suvarmada istifadə olunur. Ona görə bu su anbarı əhalinin sağlamlığı üçün real təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir, o, məişətdə istifadə edilməməlidir. Dövlət Hidrometeorologiya Komitəsinin çoxillik məlumatına görə Kür çayının çirklənmə indeksi Şıxlı kəndində 1.60-2.2, Yenikənd qəsəbəsində 1.97 (mülayim çirklənmə-III qrup), Mingəçevirdə 2.9 (çirklənmiş – IV qrup), Yevlax şəhərində 1.82, Pirəzə kəndində –1.26; Zərdabda – 1.42-2.34, Mollakənddə- 2.14, Surra kəndində-2.11-2.44 (mülayim çirklənmə III qrup), Bankə qəsəbəsində 3.62-3.64 (çirklənmiş – IV qrup) və Mayak qəsəbəsində 5.10 (çirkli V qrup) ölçüdə qeydə alınmışdır. Araz çayı sularının çirklənmə indeksi Sədərək məntəqəsində 1,82 –2,24 (mülayim çirklənmə III qrup), Culfada 3.32 (çirklənmiş – IV qrup), Saatlıda 3.64-4.93 (çirklənmiş və çirkli IV-V qrup) təşkil etmişdir. (Cədvəl 9.13) Göstərilən Komitənin məlumatına əsasən (1987-89-cu illər) Şıxlı kəndi yaxınlığında çayın sularında oksigenə olan biokimyəvi tələbat (OBT s ) –3.71 mq /l, neft məhsulları 0,15 mq /l, fenollar 0,03 mq /l, yəni normadan bir neçə dəfə artıqdır. Heksoxloran kimi pestisidin isə il boyu miqdarı 0,006 mkq /l, -ə qədərdir. Mingəçevir yaxınlığında Kür sularında neft məhsullarının miqdarı 0,18 mq /l, (4SKH-son konsentrasiya həddi), fenolların miqdarı isə 0,005-0,01 mq /l-ə qədər olmaqla normadan 5-10 dəfə artıqdır. Heksoxloranın miqdarı isə sularda 0,037 mkq /l-ə qədərdir. Göstərilən ərazidəki, hidroloji məntəqələrdən götürülmüş su nümunələrində bixromat oksidləri 13,5-22,6 mq /l, neft məhsulları 0,03-0,25 mq /l, fenollar 0,003-0,04 mq /l, heksoxloran 0,005-0,037 mkq /l təşkil etmişdir. Benzol turşuları 2,8 mq /l, yəni normadan 5-6 dəfə artıq olmuşdur. Mingəçevir-Əli-Bayramlı şəhərləri arasında ammonium, nitrit, nitrat, ümumi fosfor kimi biogen mənşəli
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|