30
Mətni oxuyun və suallara cavab verin.
Kirenalı Eratosfen.
Eratosfen e.ə. III əsrdə İsgəndəriyyədə yaşamışdır. Səyyahlar ona ya-
şadığı İsgəndəriyyədən fərqli olaraq, Siyena (hazırda Asuan) şəhərində yay gündönümü gü-
nündə günorta kölgənin olmadığını söyləyirlər. Eratosfen Siyenaya gəlib deyilənlərin yalan
olmadığına əmin olur. Bu sadə müşahidəyə əsasən alim İsgəndəriyyədə Yer çevrəsinin – ekva-
torun uzunluğunu ölçməyə nail oldu. Əvvəlcə o, yay gündönümü günündə şaquli dirəkdən
düşən kölgənin uzunluğunu ölçür. Dirəyin uzunluğunu bildiyindən, asanlıqla onun təpəsi ilə
kölgənin son nöqtəsi arasındakı parçanın uzunluğunu hesablayır. Adi həndəsi üsulla alınmış
xəyali üçbucağın bucaqlarını tapır və müəyyən edir ki, dirəyin Günəş şüalarından meyilliliyi
7,2°-dir. Siyenada kölgə olmadığından,
onunla günəş şüaları arasında bucaq
sıfıra bərabərdir. Bu, o demək idi ki, İs-
gəndəriyyə Yerin qabarıq səthi boyunca
Siyenadan 7,2°
şimalda yerləşir. 7,2°
Yer çevrəsinin uzunluğunun, yəni 360°-
nin 1/50-nə bərabərdir.
Eratosfen Siyena ilə İsgəndəriyyə
arasında məsafənin 800 km-ə bərabər
olduğunu bildiyindən, onu 50-yə vu-
raraq Yer çevrəsinin uzunluğunun 40
000 km olduğunu hesabladı. Sonra o,
Yerin radiusunu da təyin etdi.
1. Yay gündönümü günü Yerin Günəşə nəzərən mövqeyi haqqında nə deyə bilərsiniz?
*2. Eratosfen xəyali üçbucağın bucaqlarını hansı düsturla hesablamışdı?
*3. Eratosfen Yerin radiusunu hansı düsturla hesablamışdı? Onun
Yerin raduisu üçün aldığı cavabı hesablayın.
4. Müasir hesablamalara görə, Yerin radiusunun iki qiymətinin
olduğu qəbul olunur. Eratosfen isə Yerin radiusunun yalnız bir
qiymətini almışdı. Bunun səbəbini necə izah edə bilərsiniz?
1. Aşağıdakı ifadələrdən hansılar insanların Yerin kürə şəklində olması fikrinə gəlməsinə səbəb
olmuşdur?
a)
gəmilərin sahildən uzaqlaşarkən üfüq arxasında tədricən yox olması;
b)
su örtüyünün quruya nisbətən daha geniş sahə tutması;
c)
Günəş çıxarkən ilk anda hündür obyektləri işıqlandırması;
d)
materik və okeanların formaları;
e)
Yer səthindən yuxarı qalxdıqca üfüq
dairəsinin genişlənməsi;
f)
su və quru sahələrinin qeyri-bərabər qızması.
2. Bakı şəhəri ilə ekvator arasındakı məsafənin orta miqyaslı qlobusda nə qədər olduğunu
hesablayın.
3. Yerin müxtəlif formalarına aid əlamətləri cədvələ yazın.
Yerin forması
Kürə
Geoid
Ellips
Kardioid
Əlamətləri
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ
TƏTBİQ EDİN
ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ
YOXLAYIN
1 – Siyena
2 – İsgəndəriyyə
Cənub qütbü
Günəş şüası
Ekvator
Tropik zona
Ekliptika
(Günəşin xəyali,
illik hərəkət
müstəvisi)
Şimal qütbü
* Təlim nəticələri
yüksək olan
şagirdlər üçün
LAYİHƏ
31
• I •
Yer səma cismidir
•
I
Y
ER SƏTHİNDƏ GÜNƏŞ ŞÜALARININ DÜŞMƏ BUCAĞININ VƏ
VAXT FƏRQLƏRİNİN HESABLANMASI.
PRAKTİK DƏRS
Günəş şüalarının Yer səthinə düşmə bucağı coğrafi enlikdən və Yerin Günəşə görə və-
ziyyətinin dəyişməsindən asılıdır. Bu asılılıq
= 90° – (
± f) düsturu ilə verilir. Burada
– günəş şüalarının düşmə bucağı,
f – Günəşin zenitdə olduğu coğrafi enlikdir (qiyməti 23,5°
şm.e. və 23,5° c.e. arasında dəyişir),
– verilən məntəqənin coğrafi enliyidir (qiyməti 0°
ilə
± 90° arasında dəyişir).
Xəritəyə əsasən müəyyən edin:
a.
Günəş
M məntəqəsində zenitdə olarsa,
E və
B məntəqələrində günəş şüalarının düşmə buca-
ğını tapın.
b.
Günəş
A məntəqəsində zenitdə olarsa, hansı məntəqələrə günəş şüaları ən böyük və ən
kiçik bucaq altında düşər?
Günəş şüalarının düşmə bucağına əsasən məntəqənin coğrafi enliyinin tapılması.
Bunun üçün
= f ± (90° –
) düsturundan istifadə olunur. Əvvəlcə, günəş şüalarının
maksimum düşmə bucağı (90°) ilə verilən bucaq arasında fərq tapılır. Əgər axtarılan
məntəqə Günəşin zenitdə olduğu coğrafi enliklə eyni yarımkürədədirsə, alınan ədəd zenit
paraleli ilə toplanır, müxtəlif yarımkürədədirsə, çıxılır.
Verilənlərə əsasən məntəqələrin yerləşdiyi şimal və cənub coğrafi
enliklərini ttəyin edin və
cədvəli tamamlayın.
Məntəqələr
1
2
3
4
5
Günəş şüalarının düşmə bucağı
26,5°
50°
60°
30°
43,5°
Günəşin
zenitdə olduğu enlik
23,5° şm.e.
15° c.e.
23,5° c.e.
0°
20° şm.e.
Coğrafi enlik
Günəşin zenitdə olduğu coğrafi enliyin tapılması. Bunun üçün
f =
– (90° –
) düstu-
rundan istifadə olunur. Əvvəlcə günəş şüalarının maksimum düşmə bucağı (90°) ilə
verilən bucaq arasında fərq tapılır. Alınan rəqəm məntəqənin coğrafi enliyindən çıxılır.
8
T A P Ş I R I Q
1
• A
• M
• C
• E
• B
• D
T A P Ş I R I Q
2
LAYİHƏ
