Microsoft Word 0g10az(seh1-5)k
Yüklə 3,7 Kb. Pdf görüntüsü
|
202 Mətni oxuyun və ekoloji fəlakətin fəsadlarını izah edin. 2010-cu il aprelin 20-də Meksika körfəzində “BP” şirkətinə məx- sus neft platformasında baş verən partlayış bəşəriyyət tarixində ən böyük ekoloji fəlakətlərdən sayılır. Partlayış nəticəsində körfəzə 670 min ton neft axmışdır. Alimlər bu qəzanın Atlantik okeanında cərəyanların istiqamətində, su və hava dövranında ciddi mənfi dəyişikliklər yaratdığını iddia edirlər. Müzakirə edin: – Belə irimiqyaslı qəzalar suyun təbiətdə dövranına necə təsir edə bilər? Hazırda dünyanın bütün regionlarında ekoloji problemlər kəskin xarakter al- mışdır. Alimlər ekoloji vəziyyətin ən ağır olduğu 3 mərkəz müəyyən etmişlər: 1. Avropanın mərkəzi rayonları. 2. Asiyanın şərq, cənub və cənub-şərq hissələri. 3. Şimali Amerikanın mərkəzi. Bu ərazilərdə təbii ekoloji sistemlərin yalnız 5–10%-i qalmışdır. Ekoloji prob- lemlərin həllinin 3 əsas yolu müəyyən olunmuşdur. Birinci yol müxtəlif təmizləyici qurğuların istehsalı, alternativ enerji mənbələrinə ke- çid, zibilin emalı və ləğv edilməsi, torpaqların rekultivasiyası və s. tədbirlərdən ibarətdir. İkinci yol az tullantılı və tullantısız texnologiyalara keçidi nəzərdə tutur. Bu həll yolu böyük miqdarda vəsait tələb etsə də, ən səmərəli hesab olunur. Üçüncü yol çirkli təsərrüfat sahələrinin daha optimal yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Belə sahələrə kimya və neft-kimya, metallurgiya, sellüloz-kağız sənayesi, istilik energetikası, tikinti materialları istehsalı aiddir. Ekoloji problemlərin insan orqanizmində törətdiyi xəstəlikləri cədvəldə qeyd edin. Xəstəliklərin mənbələri Havanın çirklənməsi nəticəsində Suyun çirklənməsi nəticəsində Torpağın çirklənməsi nəticəsində Xəstəliklərin adı Yayılma arealı Müzakirə edin: – Ətraf mühitin çirklənməsi insanların qida rasionuna necə təsir göstərir? Təbii mühitin insan sağlamlığına təsirini və xəstəliklərin Yer kürəsində yayılma- sını coğrafiyanın və səhiyyənin qolu olan tibbi coğrafiya elmi öyrənir. Tibbi coğra- fiyanın əsas məqsədi təbii şəraitin yaxşılaşdırılmasına və bununla da insanların sağlamlıq səviyyəsinin yüksəlməsinə nail olmaqdır. Hazırda dünyada ekoloji prob- lemlərin təsirindən ürək-damar, bədxassəli şişlər, QİÇS, quş qripi, donuz qripi və bir sıra xəstəliklər yayılmışdır. Dünya ölkələrində ekoloji problemləri həll etmək məqsədilə ekoloji siyasət həyata keçirilir. Təbiətin qorunması üçün müxtəlif beynəlxalq təşkilatlar yaradılmışdır; bura YUNEP (BMT-nin tərkibində), Greenpeace (Qrinpis – müstəqil təşkilat) və s. daxildir. Ərazilərin ekoloji vəziyyətini müəyyənləşdirmək üçün ekoloji monitorinq və ekspertizalar aparılır. Dövlətlər təbiətin qorunması üçün uyğun normalar müəyyən edir, mühitin vəziyyətinin dəyişmə dərəcəsini yoxlayır. Bu yoxlamaların nəticələ- rinin mövcud normalara uyğunluğunun kompleks şəkildə öyrənilməsi ekoloji audit F Ə A L İ Y Y Ə T 2 F Ə A L İ Y Y Ə T 3 LAYİHƏ 203 • IX • Dünya təsərrüfatı • IX adlanır. Ekoloji sistemlərin müəyyən ərazi daxilində müvazinət vəziyyətində olma- sına ekoloji norma deyilir. Sxemə əsasən tapşırıqları yerinə yetirin: 1. Atmosferin çirklənməsində təbii və antropogen mənbələri müəyyən edin. 2. Çirklənməyə daha çox təsir edən mənbələri göstərin. 3. Atmosferin çirklənməsi nəticəsində yaranan problemləri və onların aradan qaldırılma yollarını müəyyənləşdirin. 1. Təsərrüfat sahələrinin daha çox çirkləndirdiyi təbəqəni müəyyən edib cədvələ yazın. Təsərrüfat sahələri Metallurgiya Kimya Elektroenergetika Neft-qaz hasilatı Turizm Təbəqələr 2. a) Beynəlxalq təşkilatların ekoloji problemlərin həllində rolu nədən ibarətdir? b) Dövlət orqanları təbiətin mühafizəsi istiqamətində necə fəaliyyət göstərməlidir? 3. Verilən ölkələri ekoloji vəziyyətin dərəcəsinə görə qruplaşdırın və cədvəli tamamlayın. Ölkə və regionlar Ekoloji vəziyyətin dərəcəsi (gərgin/normaya yaxın) Mərkəzi Avropa ölkələri Norveç İndoneziya Şərqi Çin Baltikyanı ölkələr Monqolustan ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ TƏTBİQ EDİN ATMOSFERİN ÇİRKLƏNMƏSİNDƏ TƏBİİ VƏ ANTROPOGEN MƏNBƏLƏR Şəhərlər Meşə yanğınları Vulkanlar İldırım Təyyarələr Avtomobillər, avtobuslar, yük maşınları Ev heyvanları Sənaye, elektrik stansiyaları, təmizləyici qurğular Gübrələr ÖYRƏNDİKLƏRİNİZİ YOXLAYIN LAYİHƏ 204 A ZƏRBAYCANIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ. LAYİHƏ Azərbaycanın ekoloji problemlərinə aid mövzulardan birini seçin, verilən xəritə-sxem- lərdən istifadə edərək plan üzrə təqdimat hazırlayın. Mövzu - 1 . Azərbaycanın su hövzələrinin ekoloji problemləri 1. Azərbaycanın tranzit çayları və böyük gölləri. 2. Böyük çayların, göllərin və yeraltı suların iqtisadi əhəmiyyəti. 3. Su hövzələrini çirkləndirən mənbələr: sənaye sahələri (kimya, metallurgiya, neft hasilatı və emalı), kənd təsərrüfatı və turizm. 4. Tranzit çayların çirkləndiyi əsas ölkələr, Azərbaycanın ekoloji cəhətdən gərgin olan ərazilərində su hövzələrinin vəziyyəti. 5. Su hövzələrinin çirklənməsinin yaratdığı problemlər. 57 Ekoloji cəhə tdən çox gərgin ray onlar Ekoloji cəhə tdən gərgin ray onlar Ekoloji cəhə tdən qismən gərgin ray onlar LAYİHƏ 205 • IX • Dünya təsərrüfatı • IX 6. Su hövzələrinin çirklənməsinin qarşısının alınması ilə bağlı tədbirlər sistemi: təmizləyici qurğular, ekoloji siyasət, təbiəti mühafizə təşkilatları. Mövzu - 2. Azərbaycanda hava hövzəsinin ekoloji problemləri 1. Azərbaycanda havanı çirkləndirən əsas mənbələr: nəqliyyat, sənaye (istilik-elektrik stansiyaları, kimya, neft emalı, metallurgiya, tikinti materialları istehsalı). 2. Havanın daha çox çirkləndiyi regionlar və bunun səbəbləri, Abşeron yarımadasında və Bakıda ekoloji cəhətdən gərgin ərazilər. 3. Havanın çirklənməsi ilə bağlı yaranan fəsadlar: çirkli yağışlar, insanlar arasında nəfəs yolları və digər xəstəliklərin artması. 4. Abşeron yarımadasında havanın çirklənmə dərəcəsinə küləklərin təsiri. 5. Havanın çirklənməsinin qarşısının alınması ilə bağlı tədbirlər sistemi: ekoloji siyasət, təbiətin qorunması üzrə dövlət və ictimai təşkilatlar. Mövzu - 3. Azərbaycanda torpaqların ekoloji vəziyyəti. 1. Azərbaycanda yayılan torpaq tipləri və onların münbitliyinin yüksək və aşağı olduğu ərazilər. 2. Torpaqların ekoloji problemləri: eroziya (dağlarda meşələrin qırılması, heyvanların bir yerdə çox otarılması). Ekoloji cəhətdən gərgin rayonlar. 3. Torpaqların şoranlaşması, onun yayıldığı ərazilər, yaratdığı fəsadlar. 4. Torpaqların müxtəlif mənbələr tərəfindən çirklənməsi: neft, neft-kimya, metallugiya (dağ-mədən), kənd təsərrüfatı, turizm, şəhərlərdə zibilliklər, 5. Torpaqların qorunması: meliorasiya və rekultivasiya tədbirləri. Bu tədbirlərin aparıl- ması zəruri olan rayonlar. Azərbaycanın ekoloji rayonlaşdırılması Qənaətbəxş: ekoloji vəziyyət pozulmayıb. Münaqişəli: ekoloji vəziyyət zəif pozulub. Böhranlı: torpaq-bitki örtüyü məhv edilib, relyef dəyişdirilib, ekoloji vəziyyət qismən pozulub. Fəlakətli: landşaftın bütün komponentləri dəyişdirilib, ekoloji vəziyyət tamamilə pozulub. Göl və su hövzələri ilə tutulmuş ərazilər Yaşayış məntəqələrinin əraziləri Abşeron yarımadasının ekoloji rayonlaşdırılması LAYİHƏ 206 1. Uyğunluğu müəyyən edin. 1. Elmi-Texniki Tərəqqi a. Ölkələrin istehsal və xidmət sahələri üzrə ixtisaslaşması 2. Biotexnologiya b. Elmi kəşflərin istehsala tətbiqi nəticəsində bütün sahələrdə əsaslı dəyişikliklərin baş veməsi 3. Elmi-Texniki İnqilab c. İri elmtutumlu istehsal mərkəzlərinin cəmləşdiyi ərazi 4. Beynəlxalq coğrafi əmək bölgüsü d. İctimai istehsalın tərəqqi yolu ilə tədricən inkişaf etməsi 5. Texnopolis e. Canlı orqanizmlərdən istifadə edərək yeni məhsulların istehsal edilməsi 2. Ölkələri cədvəldə verilən göstəricilərə uyğun olaraq təsərrüfatın sahəvi quruluşu üzrə qruplaşdırın. Ölkələr Sənaye (%) Kənd təsərrüfatı (%) Xidmət sferası və informasiya (%) Təsərrüfatın sahəvi strukturu İtaliya 20,8 2,3 76,9 Belarus 47 13 40 ABŞ 17,1 1,3 81,6 Liberiya 10 60 30 Çin 65 15 20 Əfqanıstan 26 54 20 3. Xəritə-sxemdə verilən ölkələrə uyğun gələn müvafiq faydalı qazıntıları müəyyənləşdirin. 4. ETİ dövründə istehsalın istiqamətlərini və onlara aid xüsusiyyətləri cədvəldə qeyd edin. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 5. Sənaye sahələrinin yerləşdirilməsi zamanı nəzərə alınan amillərin uyğunluğunu müəyyən edin. Sənaye sahələri Yerləşmə amilləri 1. Sellüloz-kağız 2. Toxuculuq 3. Alüminium a) ucuz enerji mənbələrinə b) su və enerji mənbələrinə c) xammal və əmək ehtiyatlarına Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 7 2 4 5 6 3 1 8 Faydalı qazıntılar: a. Mis b. Neft c. Dəmir d. Boksit e. Uran f. Kömür g. Fosforit h. Qızıl LAYİHƏ 207 • IX • Dünya təsərrüfatı • IX 6. Xəritə-sxemdəki rəqəmlərə əsasən kənd təsərrüfatında çəltik, şəkər çuğunduru, buğ- da, qarğıdalı, şəkər qamışı, qəhvə, kakao və çay istehsalı ilə fərqlənən ölkələrin müvafiq ardıcıllığını müəyyən edin. 7. Dünyanın siyasi xəritəsində okeanları birləşdirən paralel istiqamətdə uzanan magis- tral yolları yerləşdikləri materiklərə uyğun olaraq qruplaşdırın. I. Transamazon (Resifi–Lima) II. Laqos–Mombasa III. Sidney–Pert 1. Avstraliya; 2. Avrasiya; 3. Cənubi Amerika; 4. Afrika; 5. Şimali Amerika 8. Bəşəriyyətin əsas ekoloji problemlərini müəyyən edin. 1. Meşələrin sahələrinin kəskin azalması 2. Şirin su ehtiyatlarının artması, buzlaqların azalması 3. Atmosferdə ozon qatının deşilməsi və karbon qazının çoxalması 4. Məhsuldar torpaqların azalması, səhralaşma və qlobal istiləşmə 5. Əhalinin təbii artımının çoxalması, ərzaq çatışmazlığı 6. Tropik meşələrin çoxalması, turşulu yağışların artması A) 2, 5, 6 B) 1, 2, 4 C) 2, 3, 6 D) 3, 4, 5 E) 1, 3, 4 1 2 3 4 5 6 7 8 LAYİHƏ 208 COĞRAFİYA – 10 Ümumtəhsil məktəblərinin 10-cu sinfi üçün coğrafiya fənni üzrə dərslik Tərtibçi heyət: Müəlliflər: Elbrus Kərim oğlu Əlizadə Yaqub Kərim oğlu Qəribov Oqtay Kərim oğlu Alxasov Şərafət Hüseyn qızı Hüseynli Məhbubə Kərim qızı Babayeva Elmi redaktoru: E.Əlizadə , АМЕА-nın müxbir üzvü, coğrafiya üzrə elmlər doktoru, professor Dil redaktoru: K.Cəfərli Nəşriyyat redaktoru K.Abbasova Bədii redaktoru T.Məlikov Texniki redaktoru Z.İsayev Dizayneri T.Məlikov Rəssamları M.Hüseynov, E.Məmmədov Korrektoru A.Məsimov Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 00.00.2017-ci il tarixli 000 №-li əmri ilə təsdiq olunmuşdur. © Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2017 Müəlliflik hüquqları qorunur. Xüsusi icazə olmadan bu nəşri və yaxud onun hər hansı hissəsini yenidən çap etdirmək, surətini çıxarmaq, elektron informasiya vasitələri ilə yaymaq qanuna ziddir. Kağız formatı 70 100 1 / 16 . Fiziki çap vərəqi 13. Səhifə sayı 208. Tiraj 000 000. Pulsuz. “Şərq-Qərb” ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur. LAYİHƏ LAYİHƏ Pulsuz 6 Fizika LAYİHƏ Document Outline
Yüklə 3,7 Kb. Dostları ilə paylaş:
|