Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 mahiyyət kəsb etməməsinə baxmayaraq, onun panislamist təbliğatı heç kəsdə şübhə doğurmamalıdır. Ağaoğlu, “Panislamizm, onun səciyyəsi və istiqamətləri”, “İslamın mənşəyi və onun xristianlığa və yəhudiliyə müna- sibəti”, “Ricəti-islam” kimi onlarla məqalələrində özündən əvvəlki Azərbaycan maarifçi ziyalılarının islamın müqəddəratı barədə açdıqları mübahisəni təzədən canlandırmışdır. Əksəriy- yəti polemik üslubda yazılmış bu əsərlərdə o, Qərbin və Rusi- yanın antiislam meyllərinə qarşı çıxır, Məhəmməd dini və şəriə- tini, islamın əsaslarını müdafiə edərək qətiyyətlə deyirdi ki, müsəlmanların dirçəlməsi və tərəqqisi onlar arasında “yeganə fəal qüvvə olan din vasitəsilə olmalıdır” 44 . Ağaoğluna görə “Asiya xalqlarına həyatı ilk dəfə xatırladan”, onlara “göyləri yuxusundan oyadan”, göylərlə bərabər yeri də göstərən islam dini olmuşdur. Yazılarında dönə-dönə islam tarixindən, onun ədəbi-mədəni keçmişindən bəhs edən Əhməd bəy panislamizmi “mütərəqqi hərəkat” kimi qiymətləndirirdi: “Panislamizm nəinki siyasi-dini, həm də mütərəqqi hərəkatdır” 45 . Müasirləri kimi o da islam dininə – tərəqqiyə səbəb olan ictimai, mənəvi bir qüvvə kimi – inanır və dini ehkamların müasirləşdirilməsi yolunda nəzəri və əməli səylərinin nəticələrini sosial-mədəni həyata tətbiq etməyə çalışırdı. Ağaoğlu dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələrin çox ziddiyyətli və gərgin bir mərhələsini fərqli mühitlərdə qarşılamaq məcburiyyətində olduğundan, qısa bir vaxt ərzində bir-birini təkzib edən təsirlərə məruz qaldığından, dinamik fəaliyyətini və səmərəli yaradıcılığını həm dövrün tələblərinə, həm də xalqının tərəqqisinə operativ surətdə uyğunlaşdırmaq 44 Əziz Mirəhmədov. Azərbaycan mütəfəkkirinin milli intibah arzuları. Azərbaycan Demokratik Respublikası (Məqalələr toplusu). Bakı, Azərnəşr, 1992, s. 23; Əziz Mirəhmədov. Əhməd bəy Ağayev (“Fikrin karvanı” kitabında). Bakı, Yazıçı, 1984, s. 80-95. 45 Kamal Talıbzadə. Əhməd Ağaoğlu və onun “Rus ədəbiyyatının ümumi səciyyələri” əsəri. Seçilmiş əsərləri. İkinci cild. Bakı: Azərnəşr, 1994, s. 314, 321. 30 səylərindən irəli gələrək, inanılmayacaq dərəcədə çoxsaylı yazılarında bəzən bilməyərəkdən, bəzən də məcburən bir-birinə zidd fikirlər qələmə almışdır. Misal üçün, çox qəribədir ki, bir tərəfdən panislamizmi mütərəqqi bir hərəkat kimi təqdir edən Ağaoğlu, bəzi yazılarında bu ideyanın Avropadan transfor- masiya olunduğunu, arxasındakı həqiqi niyyətlər pərdələnərək müsəlman cəmiyyətlərinə təlqin edildiyini yazmışdır. Bu mənada Ağaoğlu qərbli həmkarlarının mövqelərinə aydınlıq gətirərək “Kaspi” qəzetinin 1900-cu il 21 aprel tarixli sayında (№ 87) yazırdı ki, “Bu şüur Avropa oriyentalistlərinin Şərqə bilavasitə təsirinin nəticəsidir. Bu, renanların və maks müller- lərin, sentilerlərin və dozilərin, karleyllərin və dreperlərin işidir. Bilavasitə və düşüncəli surətdə olmasa da, dolayısı ilə və düşünmədən birinci dəfə onlar panislamizm ideyasını təlqin etmişlər. İslamı rasionalist din elan edən onlar olmuşdur”. Bir halda ki, Ağaoğlu öz-özünü təkzib edən mübahisəli fikirlər söyləmişdir, deməli, o zaman onun bütün yaradıcılığını araşdırmaq imkanından məhrum olan alimlərin fərqli mövqe- lərdən çıxış etmələri də təbii sayılmalıdır. Digər tərəfdən, milli mənafeləri dünya siyasətinə uyğunlaşdırmağa çalışan bir mütə- fəkkirin yazılarının dinamik olması və fikirlərində ziddiyyətli məqamlara təsadüf edilməsi də başa düşüləndir. Yalnız müəyyən zamanda baş verən hadisələr fonunda baxıldıqda, bu dəyər- ləndirmədə tam obyektiv olmanın özü müşkül məsələdir. Fəaliyyətinin bütün mərhələləri izlənildiyi təqdirdə, sonda Ağaoğlunun ali məqsədinin xalqa xidmətdən başqa bir şey olmadığı tam aydınlığı ilə üzə çıxır. İslamın ictimai-əxlaqi və siyasi dəyərlərini özünün milli düşüncəsində daxili-milli birləşdirici amil kimi qəbul edən mütərəqqi, milli ziyalı zümrəsinin panislamist fəaliyyətlərinə toxunan tədqiqatçı Ş.Hüseynova görə “bu milli oyanma ideoloq- ları panislamizm məfkurəsini heç də islam fundamentalizmi əsasında hazırlamamış və onu bütün müsəlman xalqlarının siyasi cəhətdən əvvəlki xilafət və sultanlıq dövrlərində olduğu şəkildə 31 birləşdirilməsi mövqeyini tutmamışlar” 46 . Onlar panislamizmin “əvvəlki məzmununu deyil, əksinə, onun milli düşüncədə mənlik şüuruna xidmət edən mənəvi-əxlaqi tutumunu qəbul etmiş və təbiidir ki, bu baxımdan onun siyasi-milli təfsirini vermişlər” 47 . Avropalı şərqşünaslardan təsirləndiyi hiss olunan Qafqazdakı fəaliyyəti dövründə Ağaoğlu, təsiri altında qaldığı fransız yazar- larının orientalist baxış tərzinə uyğun olaraq islam dünyasının geri qalması və böhranı mövzusunu önə çıxarmışdır. Müstəm- ləkəçiliyin son həddə çatdığı bir dövrdə oriyentalizm, islam cəmiyyətlərinin gücsüzlüyünün və geriliyinin müxtəlif səbəblə- rini aşkara çıxarma missiyasını daşımışdır. Bu səbəblər sırasın- da, Ağaoğlunun yazılarında da gördüyümüz kimi, islam cəmiy- yətlərinin durğunluğu, idarəçilərin və üləmanın insani qüsur və ya yetərsizliyindən qaynaqlanan problemlər, cəhalət və təəssüb, qadının ictimai həyatda passiv iştirakı, zehni və elmi düşüncəyə qapalılıq, qədərçilik, despotizm və s. göstərilməkdədir. Ancaq sıralanan bu və oxşar amillərin, islamiyyətin gücünü itirməsində təsirli olan yeganə səbəb deyil, bir-birilə bağlı bir silsilə nəticə ola biləcəyinə əhəmiyyət verilməmişdir 48 . Tarixi proseslərə səriştəli bir sosioloq gözü ilə nəzər yetirən Ufuk Özcanın, islam dünyasının tənəzzülünü daxili səbəblərlə açıqlama cəhdinin oriyentalist baxışa xas olmasına dair qənaəti, həmin dövr Azərbaycan ziyalılarının görüşlərinin araşdırıcıları- na, bu amilə də diqqət yetirilməsi vacibliyini xatırlatmaqdadır 49 . Eyni yanaşma Ağaoğlunun mövqeyində də müşahidə olunur. Belə ki, o da tənəzzülü islamiyyətin özündən qaynaqlanan problem və səbəblərə bağlamaqdadır. Onun fikrincə, tənəzzülün 46 Şahnəzər Hüseynov. Əhmədbəy Ağaoğlunun dünyagörüşü. Bakı, Azərnəşr, 1998, s. 11. 47 Yenə orada, s. 12. 48 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 77-78. 49 Yenə orada, s. 78. Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|