Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
20 yışlarla işləyirdi. Beləcə, yeni kimliyin inşasında islam, özünü itirmiş və bəsitləşdirilmiş qərbli mahiyyətilə bir tikinti materialı vəzifəsini görəcək, digər yandan modernləşmə əməliyyatına da haqq qazandırılmış olacaqdı. Əslində bu, onun müasirləri olan bəzi islamçıların da müraciət etdikləri bir yoldur” 29 . Ağaoğlu, görünüşdə islamiyyətə bəlli bir həssaslıqla yaxın- laşmağa səy göstərmişdir. Halbuki bu cəhdi, islam dünyasının bütün ünsürlərini əhatə etməyə, onun tarixi təcrübələrindən yararlanmağa və ya islam kimliyindəki ənənəvi elementləri can- landırmağa yönəldilmiş bir istəyi ehtiva etməməkdədir. Üstəlik bu həssaslıq, hələ ki, bəlli olmayan bir qərbliləşmə proqramının cəmiyyət tərəfindən qəbul edilməsi üçün bir növ hazırlıq vəzi- fəsi daşımışdır. Bu səbəblə, onun yazılarında dünyəvi və milli şüura vurulan vurğu, dini şüura edilən vurğunu aşmaqdadır. Modernləşmə, dini də içinə alaraq dəyişdirən bir yönəliş, bir hədəfdir. Ufuk Özcanın da vurğuladığı kimi, əslində Ağaoğlu- nun bu düşüncələri yeni deyildi. Rusiya müsəlmanları arasında yeniləşmə hərəkatının kökləri XIX yüzilin ikinci yarısına qədər gedib çıxır. Həmin vaxtdan etibarən tərbiyələndirilmiş bir zümrə vasitəsilə Azərbaycana modern düşüncələr ötürülməyə başlan- mışdır. Beləliklə, Azəri düşüncəsi sadəcə dil, üslub və mövzular baxımından deyil, dünyagörüşü etibarilə də yeni bir mərhələyə girmişdir. Bu dövrdə, əsrlərlə milli kimliyin vazkeçilməz ünsürü halına gəlmiş olan İran kültürü, yüksək təbəqələr arasındakı təsirini itirməyə, ölkəyə Rusiya vasitəsilə Qərb mədəniyyəti və kosmopolit əlaqələr girməyə başlamışdır. Beləliklə, Azərbay- canda cəmiyyətin aşağı qisimlərində ənənəvi kültürün, yuxarı zümrələrində isə Rus və Qərb kültürünün hakim olduğu bir kim- lik fərqliləşməsi əmələ gəlməyə başlamışdır. Bunu nəzərdə tuta- raq Ufuk Özcan yazır ki, ictimai tənəzzülə yol açan bu fərqliləş- mə, Tənzimat Türkiyəsində olduğu kimi təməl qurumlarda və yaşam tərzində ikiləşmələr şəklində ortaya çıxmışdır. Bu vəziy- 29 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 48-49. 21 yət, kimlik axtarışlarına yeni ünsürlərin əlavə olunduğu 1905-ci ildən sonra özünü daha bəlli bir şəkildə göstərəcəkdir. Rusiyanın idarəçiliyindən uzaqlaşma istiqamətindəki meyllər də bu dövrdə müşahidə edilmişdir. Başlanğıcda dini mesajlar da kəsb edən milliyyətçilik, getdikcə bu görkəmini itirərək türkçülüyə, türki- yəçiliyə və azərbaycançılığa doğru istiqamət almışdır. Bəzi ziya- lılar Rusiya vasitəsilə qərbliləşmək yerinə Tənzimat modelində bir qərbliləşmə təcrübəsinə üstünlük verməyə başlamışdılar. An- caq bu təmayül də diqqəti çox çəkməmişdir. Azərbaycan mətbuatı çox müxtəlif təmayüllərin ziddiyyət nöqtəsi halına gəlmişdir 30 . Ortaya çıxan digər bir meyl isə ənənəvi dindar əhalinin həyat tərzinə yönəldilmiş tənqidlərdə özünü büruzə verməkdədir. Bu dövr Azərbaycanında məzhəb ayrılıqları tənqidlərin birinci hədəfi halına gəlmişdi. Şiəlik əleyhinə düşüncələr, xüsusilə yerli burjuaziyanın dəstəyini alan islahatçı ziyalılar tərəfindən işlənməkdəydi. “Ağaoğlu kimi bəzi cədidçilərin məzhəb müna- qişələrini ortadan qaldırma düşüncəsi, həqiqətdə din birliyini gerçəkləşdirmə yolunda bir iddiadan çox, yüz illərdən bəri fars kültürünə bağlı olan Azəri toplumunu bu kimlikdən təmizləmə düşüncəsidir. Bu kimlik təmizləndiyi və modern dəyərlər mənimsəndiyi halda cəmiyyət problemlərinin həll ediləcəyi inancı dilə gətirilmişdir” 31 . Ağaoğlunun tarixi sünni-şiə ayrılığının ortadan qaldırılması yönündəki düşüncəsi, öz məqsədləri baxımından keçərli bir təmələ dayanırdı. Məzhəb ziddiyyətləri Azərbaycan türklərini beş yüz ildən daha uzun bir vaxt ərzində Osmanlı türklərindən, Krım, Volqa və Orta Asiya türklərindən ayırmışdı. Yeniləşmə səylərinin bu səbəblə, birinci növbədə islami qurum və ənənələr üzərində cəmləşdirilməsi təsadüfi deyildi 32 . Yeni bir ictimai 30 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlu ve rol değişikliği (Yüzyıl dönümünde batıcı bir aydın). İstanbul, Donkişot yayinlari, 2002, s. 49-50. 31 Yenə orada, s. 51. 32 Yenə orada. 22 kimliyin formalaşdırılması şiə kimliyinin yenidən gözdən keçirilməsinə bağlıydı. Digər tərəfdən çarlıq idarəsi yüzillərdən bəri məzhəb ayrılıqlarını canlandıraraq və dini işlərin idarəçili- yini mərkəzi qaydada öz strukturunda toplayaraq müsəlman əhalisini nəzarət altında saxlamışdı. Beləliklə, Rusiya müsəl- manları birlik düşüncəsindən uzaq tutulmaqdaydı. Gerçəkdən bu şərtlər altında Ağaoğlu kimi milliyyətçi öndərlər Rusiyada, Türkiyədəkindən fərqli olaraq “ümmət-toplumdan millət-toplu- ma məcburi tarixi keçiş” mövzusu yerinə “camaatdan millətləş- məyə keçiş” mövzusuna üstünlük vermişlər. İslahatçı ziyalılar camaatdan millətləşməyə keçiş ilə yeni kimliyin formalaşdı- rılması qarşısındakı ciddi bir əngəlin ortadan qalxacağına inanırdılar. Bu səbəblə, onların dini işlərin idarəçiliyində muxta- riyyət, məzhəb ziddiyyətlərinin həlli, mədəni muxtariyyət və hüquqi bərabərlik kimi tələblərlə çıxış etmələri anlaşılan bir şeydir. Bu mənada, məsələn, Ağaoğlu müsəlman əhalinin kolo- niya statusu və rusların Qafqazda məskunlaşdırılması ilə bağlı duyduğu narahatçılığı bir neçə kərə çarizmin mərkəzi idarələri qarşısında qaldırmış və azərbaycanlıların bir sıra hüquqi imtiyazlar qazanmasına çalışmışdır. Bununla belə, islahatçılıq hərəkatı Azərbaycan cəmiyyətində yeni münaqişələrin qaynağı olmuşdur. Bu hərəkatın Rusiya müsəlmanlarını bir araya gətirərək daha yüksək səviyyədə bir birlik yaratmaq yolunda ciddi bir cəhdi təmsil etdiyi söylənilə bilməz. Ufuk Özcana görə, hərəkatın panislamist olaraq tanıdı- lan Ağaoğlu kimi liderləri belə, dindən bir jarqon kimi istifadə edərək gerçəkdə onun hüdudlarını göstərmişlər. Dinin modernist şərhinin inkişafı onların məqsədlərinə xidmət etmişdir. Ona görə də Rusiya müsəlmanları arasında birləşdirici olmaqdan çox, ayırıcı olmalarında təəccüb doğuracaq heç nə yoxdur. Bu islahatçı ziyalılar din duyğusunun milliyyət duyğusundan daha güclü olduğu bir cəmiyyətdə, yeni bir ictimai kimliyin formalaş- Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|