Microsoft Word Agaoglu-Kitab 2 a doc
Yüklə 15,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 qaynaqları islamiyyətin aldığı tarixi formalara bağlıdır, o halda ancaq islam cəmiyyətlərinə xas olan təməl qurumlarda lazımı islahatlar aparıldığı təqdirdə problemlər həllini tapacaqdır. Ağaoğlu əksər islamçı mütəfəkkirlər kimi bu düşüncələrin cazibəsinə qapılmış və bu xətti israrla müdafiə etmişdir. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən suffragette (sufrajizm – XIX əsrin II yarısı və XX əsrin əvvəllərində Böyük Britaniya, ABŞ, Almaniya və bir sıra digər ölkələrdə geniş yayılmış, qadınlara kişilərlə bərabər seçki hüququ verilməsini tələb edən qadın hərəkatı) adı altında Qərbdə meydana gələn və qadın haqları uğrunda mübarizə aparan feminizm hərəkatı tezliklə Şərqin islahat tərəfdarı olan ziyalılarının da maraq dairəsinə daxil oldu. Qərbdəki bu dəyişiklikləri öz ictimai mühitləri baxımından şərh etmə meylləri Osmanlı imperiyası daxilində olduğu kimi Azərbaycanda da müşahidə edilməyə başladı. Bu gedişlə qadın problemi müasirləşmə hərəkatının tərkib hissəsinə çevrilərək geniş müzakirə və çarpışmalara meydan açdı. Yeniləşmə hərəkatının vüsət aldığı tarixi proseslərdə qadın problemi də diqqət mərkəzində idi. Qafqazda cədidçilərlə müha- fizəkarların bu problem ətrafındakı çarpışmaları (tərəflərin baxışları arasında fərqliliklərlə yanaşı ortaqlıqlar da olmuşdur) uzun illər davam etmişdir. Problemi hər kəs qəbul edirdi, hamı qurtuluş yollarını arayırdı: bir cəbhə çarəni Avropada, digərləri ənənələrə sədaqətdə görürdü. Mühafizəkarlar müasirləşmənin, cəmiyyətin tənəzzülünü sürətləndirdiyinə inanırdılar. Bir qisim cəmiyyətin siyasiləşməsi, digər qisim isə ictimai dəyərlərin siyasətə alət edilməməsi tərəfdarı idi. Şərqdə qadın haqlarını qaldıranların, əsasən Avropada təhsil almış və həyat tərzlərini Qərbin həyat tərzinə uyğunlaşmış insanlar arasından çıxması da təsadüfi deyildi və Ağaoğlu da bu zümrəyə məxsus idi. İslamın ilkin dövrlərini ideallaşdıran Ağaoğlu, o zamanlar islamın cəmiyyətə dinamizm və bəşəri ideallar aşıladığını, sonralar isə tədricən kənar təsirlərin təsirilə tənəzzülə uğradığı mülahizəsini irəli sürür. O, bu mövqedən çıxış edərək islamın 33 mənfi təsirlərdən, artıq qarışıqlardan təmizlənməsini nəzərdə tutan bir islahata tərəfdarlıq edir. İslam tarixinin belə bir şərhlə təqdimatı arxasında dayanan həqiqi məqsəd isə məhz Qərb yönümlü islahatlara zəmin hazırlamaqdan ibarət idi. Ağaoğlu islamda aparılacaq islahatlar nəticəsində, onun ilkin vaxtlarda olduğu (islamın “qızıl dövrü” adlandırdığı) vəziyyətini alacağına əminlik aşılayır. O, buna mane ola biləcək amillərdən birinin qədim İran mədəniyyətinin qurum və dəyərləri olduğu fikrində və türk qadınının mövqeyini zəiflədən, türk kültürünün inkişafının qarşısını alan əsas səbəblərdən birinin də məhz bu olması düşüncəsindədir. Təbii ki, iranlı kimi çıxış etdiyi Fransa mətbuatındakı yazıları ilə müqayisədə bu mövqe təəccüblü görünür. Ağaoğlu ictimai nöqsanların səbəblərini dinin “özündən” çox, dinlə birlikdə ictimai həyata əngəl olan sosial amillərdə axtarır və mövzuya dinşünas kimi deyil, daha çox sosioloq kimi yana- şır. İslam aləminin tənəzzülünü dinin təməllərinə bağlamaması, ona bir sıra yönlərdən haqq qazandırmaqdadır. Bu mövzudakı təhlillərində o, islam dininin mövcud vəziyyətini xristianlığın vaxtilə yaşadığı analoji proseslə müqayisəli şəkildə araşdırır və tənəzzülün dinin mahiyyətindən qaynaqlanmadığına dair analitik mühakimələr yürüdür. Lakin o, bəzən fikirlərinin şərhində heç də bütün amillərə toxunmur. Məsələn, geriliyin səbəbləri içərisində idarəçilərin məsuliyyətsiz mövqelərini önə çıxardığı halda, islamın hansı ictimai və cəmiyyətlərarası şərtlər altında tənəzzül etməsi probleminə toxunmur. Qərbliləşmənin islam cəmiyyətinin yaşam qəliblərini dəyişməyə zorlaması faktının da daxil olduğu şərtlərə daha çox diqqət yetirilməsinə ehtiyac duyulduğu halda, Ufuk Özcana görə, Ağaoğlu (islam tarixinin önəmli bir bölümünü rədd etdiyi və cəmiyyətlərarası şərtlərə diqqət yetirmədiyi üçün) bu dəyişimi müzakirə və şərh etməyə səy göstərmir ki, bu da subyektiv amillərin önə çıxarılmasından başqa bir şey deyildir. Məsuliyyətin yerli rəhbər kadrların üzərinə atılmasının arxa planında duran məqsədlərdən biri də, 34 yalnız qərbli kadrların ictimai inkişafa rəhbərlik edə biləcəyi görüşü ilə yaxından bağlıdır. İctimai geriləmələrin məsuliy- yətinin yerli siyasi kadrların üzərinə qoyulduğu zaman, prob- lemin həlli formatının həmin kadrların təmizlənməsinə istiqa- mətləndirilməsi şübhə yeri qoymur. Həqiqətən də ötən əsrin əvvəllərindən etibarən, islam dünyasının Osmanlı imperatorluğu və İran kimi qabaqcıl ölkələrində yaşanan məşrutiyyət təcrübələri, müzakirə mövzusu olan kadr dəyişikliyi və Qərb ilə münasibətlərin yeni bir çərçivədə qurulması faktlarını da ortaya qoymaqdadır 50 . Çikaqo Universiteti Yaxın Şərq dilləri və mədəniyyətləri bölümündə çalışan tədqiqatçı A. Holly Shisslerin “İki İmpa- ratorluk Arasında. Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye” adlı əsəri 51 Ağaoğlu, xüsusilə onun Fransa dövrü yaradıcılığı haqqında yeni təhlillər ortaya qoymaqdadır. O, qadın probleminə də toxunaraq yazır ki, “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsəri, İran cəmiy- yəti ilə bağlı Fransada silsilə halında yayımlanan yazılarından daha uzun deyildi, amma tək bir mövzu ətrafında toplanmış olması səbəbilə ondan fərqliydi və onunla müqayisədə daha tamdı. Bu əsərində Ağaoğlunun bir aydın olaraq təmayül və inkişafı haqqında çox bilgi vardır. Müntəzəm olaraq və təfsilatlı bir şəkildə qadınlar haqqında yazmasına baxmayaraq, müəyyən mənada qadın mövzusuna müraciət etməsi, kitabının ən az maraq doğuran tərəfidir. Qadınlar mövzusundakı görüşləri səmimi olmaqla birlikdə, uzun müddətdə Ağaoğlunun dünyagö- rüşünə daha çox yaxın olan başqa mövzuların müzakirəsi üçün bir vasitə funksiyası görür. Holly Shissler bu kitabda və Ağaoğlunun qadınlar mövzusunda Fransada yazdıqlarından üç önəmli fikri məqama diqqət yetirir: 50 Ufuk Özcan. Ahmet Ağaoğlunun eserlerinde kadın ve aile teması. “Mədəniyyət dünyası”, XII buraxılış, Bakı, 2006, s. 73-74. 51 A.Holly Shissler. İki İmparatorluk Arasında. Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye (Çeviren: Taciser Ulaş Belge), 1. Baskı. İstanbul Bilgi Universitesi Yayınları, 2005, 369 s. Yüklə 15,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|