103
Y.A.Kamenski, qabiliyyətlərə görə insanlar arasındakı fərdi
fərqləri müəyyən edərkən yazırdı:
“Bəzi adamların
qabiliyyətləri iti, o birilərinki kütdür, bəzilərinki yumşaq və
elastiki, o birilərinki isə sərt və yenilməzdir; bəziləri bilik
naminə biliyə meyl edir, o biriləri isə mexaniki fəaliyyətdən
zövq alır.” O, müəllimlərdən tələb edirdi ki, əgər onlar “…
şagirdlərə güzəştlə və nəzakətlə yanaşsalar, şagirdlərin qəlbini
sərt ifadələri ilə sındırmasalar, əksinə onları atalıq məhəbbəti,
nəvazişi və nəsihətləri ilə özlərinə cəlb etsələr, əgər müəllimlər
ən çalışqan şagirdləri bəzən tərif etməklə həvəsləndirsələr,
şagirdlərinə şəfqətli münasibət göstərsələr, asanlıqla onların
qəlbini özlərinə elə cəlb edərlər ki, uşaqlar məktəbə gəlməyə
evdə qalmaqdan daha artıq həvəs göstərərlər.”
Böyük rus alimi M.V. Lomonosov bu haqda yazırdı:
“Müəllim
hər bir şagirdin qabiliyyətinə nəzər yetirməlidir ki, kimdən nə
gözləmək və hər kəsə nə kimi tələblər vermək olar.”
Lakin tanınmış pedaqoq A.Bine fərdi yanaşma prinsipinə
başqa mövqedən yanaşır. O, insanlar arasındakı fərdi
keyfiyyətlərə öz sinfi baxımından yanaşır, müəyyən keyfiyyəti
bir sinfin uşaqları üçün labüd, dəyişməz bir hal kimi götürür.
İnsanın fərdi xüsusiyyətlərini dəyişməz, yalnız irsiyyətdən
asılı olan, müəyyən yaşda meydana çıxan,
təlim-tərbiyədən
asılı olmayan əlamətlər kimi tədqiq edən bəzi pedaqoqlar
yalnız hakim sinfin mənafeyindən çıxış edirlər.
Böyük rus pedaqoqu K.D. Uşinski göstərirdi ki, bilavasitə
təlim-tərbiyə işi ilə məşğul olan müəllim, uşağı, onun inkişaf
xüsusiyyətlərini, keçirdiyi həyat şəraitini yaxşı öyrənməlidir.
Böyük pedaqoq bu məqsədlə müəllimlərdən uşaq
psixologiyasını öyrənməyi tələb edərək yazırdı: “
Tərbiyəçi
insanı həqiqətdə olduğu kimi bilməli, onun bütün zəif və
qüvvətli cəhətləri ilə, bütün gündəlik xırda ehtiyacları və eləcə
də böyük ruhi tələbləri ilə tanış olmalıdır. Tərbiyəçi insanı
ailədə, cəmiyyətdə, xalq arasında, bəşəriyyət içərisində və öz
vicdanı ilə üzbəüz durduğu halda öyrənməlidir. O, insanı bütün
104
yaşlarda, bütün siniflərdə, bütün vəziyyətlərdə, şadlıq və
qəmginlik hallarında, yüksələn və alçalan hallarda
öyrənməlidir.”
Azərbaycan maarifçisi N.Kərimovun fərdi yanaşmaya dair
fikri klassik pedaqoqların ideyalarından heç də geri qalmır. O,
böyük inam hissi ilə qeyd edirdi:
“Hər uşağın özünə görə bir
qeyri xasiyyəti , təbiəti olmağına rəğmən hamıya bir qayda və
qanun ilə dərs vermək, hamıya bir dil ilə bəyan etmək olmaz.
Hamını bir ölçü ilə ölçmək olmaz. Uşaqların bir parası zehinli,
zəkavətli, bir parası zehinsiz, fəhmsiz, bir parası gülünc və
fərəhli nağıllardan həzz alan olur. Uşaqlara məhəbbəti olan
müəllim bunların hamısını mülahizə edər və hər kəsin öz
biliyinə, qanacağına görə hərəkət edər, tərəqqi əla dərəcəyə
çatar.”
Belə fikirlərə baxmayaraq,
Azərbaycan maarifçiləri də
marksizmdən əvvəlki bütün nəzəriyyəçilər kimi uşaq
tərbiyəsində, şəxsiyyətin formalaşmasında, mühit, irsiyyət və
tərbiyə problemlərinin həllində ardıcıl olmamış, mühiti ingilab
yolu ilə dəyişmək ideyasını irəli sürməmişdilər.
Hər bir müəllim uşaq ruhuna təsir göstərməyi bacarmalıdır,
əgər bacarmırsa, onun uşaqlar arasında da nüfuzu yüksək ola
bilməz.
Görkəmli sovet pedaqoqu N.K.Krupskaya “Tərbiyə işləri
haqqında” məqaləsində yazırdı: “
Tərbiyə vermək üçün müəllim
şagirdin marağını, dünyagörüşünü, səyini, həyat təcrübəsini,
onu əhatə edən adamları, yaşadığı mühiti hökmən bilməlidir.”
Müəllim şagirdləri hərtərəfli
öyrənmək üçün onlar üzərində
gündəlik müşahidələr aparmalıdır. Müşahidələrin nəticələri isə
xüsusi dəftərdə qeyd edilməlidir. Bunun üçün hər sinif rəhbəri
öz sinfi üçün müşahidə dəftərçəsi tutmalıdır. Müşahidə
dəftərçəsi olmayan sinif müəllimləri şagirdləri məktəbi
qurtardıqdan sonra ona xarakteristika yazarkən, ayrı-ayrı
şagirdlərin xüsusiyyətlərini düzgün qiymətləndirə bilmirlər və
şagirdlər üçün yazılmış bütün xarakteristikaların məzmunu
105
eynilik təşkil edir. Belə xarakteristikalar şagirdlərin gələcək
həyatında ciddi çətinliklər törədir.
Müəllimlər şagirdlərə, onların öz qabiliyyətlərini inkişaf
etdirmələri üçün gündəlik istiqamət verməlidirlər. Belə
şagirdləri dərnəklərə və əlavə məşğələlərə cəlb etmək lazımdır.
Lakin şagirdin təlim işini başlı-başına buraxması, qüvvəsinə
inamsızlığı, yoldaşlarından geri qalması, müəllimin düzgün
olmayan rəyi, ailədə çox əzizləmək kimi hallar şagirddə
məsuliyyətsizlik yarada bilər.
Müəllim yeni mövzu üzərində hazırlıq işi apararkən həm də
kimlərə tərbiyə cəhətdən təsir edəcəyini, zəif düşünən, utancaq,
nitqi
zəif inkişaf edən, işi səliqəsiz yerinə yetirən, dikbaş,
tənbəl şagirdlərə necə yanaşacağını, necə kömək göstərəcəyini,
yeni mövzunun sual-cavabla möhkəmləndirilməsi
mərhələsində kimlərə və hansı suallarla müraciət edəcəyini
nəzərə almalıdır.
Müəllim yeni materialın izahı prosesində tədris etdiyi mövzunu
elm və texnika ilə, habelə müasir həyatla əlaqələndirməli, həm
də bunları rəvan, aydın, səlis və məntiqi danışmalı, tələsikliyə
yol verməməlidir.
Bəzi müəllimlər şagirdlərə evə tapşırıq verərkən ciddi
nöqsanlara yol verirlər.
K.D.Uşinski bu nöqsanlardan bəhs edərkən yazırdı: “Müəllim
üçün kitabda müəyyən səhifəni dırnaqla və karandaşla işarə
edib, onu gələn dərsə kimi öyrənməyi tapşırmaqdan
asan şey
yoxdur. Lakin çox erkən vaxtdan özbaşına buraxılan şagirdin
bu əziyyətli səhifə üzərində necə can çəkdiyini, mənasını
bilmədən onu necə əzbərlədiyini, işə necə yanaşmaq lazım
olduğunu bilməyərək öz zəhmətini dəfələrlə necə artırdığını,
həm dəftəri, həm əllərini və həm də üzünü mürəkkəbə
bulayaraq yaza bilmədiyi hərf üzərində necə göz yaşı
tökdüyünü müşahidə edin – o zaman siz, bəzən şagirddə təlimə
qarşı nifrətin haradan doğulduğunu anlarsınız.”