Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
59 «Avesta» və onun yaradıcısı olan Zərdüştün məkanı, dili və milli mənsubiyyəti üzərində uzun illər aparılmış tədqiqatların əksəriyyətində «Avesta» və Zərdüşt Turan dünyası ilə əlaqələn- dirilmişdir. Əksər araşdırmaçılar zərdüştliyin ümumən Azərbaycan- Kaspi, İran, Orta və Kiçik Asiya ölkələrinin əhatə dairəsində götürmüşlər. Bir neçə əsr adıçəkilən ölkələrin əhalisi zərdüştliyə tapınmış, bu dinə inam gətirmişlər. İngilis alimi Meri Boys «Avesta»nın yayılma və nüfuz dairəsinin coğrafi hüdudlarını müəyyənləşdirmiş, bununla bağlı konkret xəritə də tərtib etmişdir. Tədqiqatçıların bir çoxu «Avesta»nın vətəninin Azərbaycan olduğu iddiasındadırlar. Onlar bu inamdadırlar ki, orijinal «Avesta» fars dilində olmayıb, tarixin hansı bir dönəmindəsə bizə tam bəlli olmayan səbəblərdən fars dilinə tərcümə edilibdir. Bu kontekstdən polyak alimi K.Kossoviçin fikirləri daha inandırıcı görünür: «Zənd dili qədim farsların dili idimi? Onun ilk vətəni hara idi? Bu adı o haradan alıb?» Araşdırıcının özü də bu diqqəti cəlb edən suallara cavab verməyə çalışır: «Zənd Avesta» kitabı fars tayfalarının hələ müəyyən olmadığı bir vaxta aiddir və ola bilər ki, onların bir qismi Hindistanda fəth edilib, xüsusi vətəndaşlığı və mədəniyyətinin əsası qoyulmuş olan Himalaydan gəlmiş, digər qismi isə cənub-qərbi Asiyada qalmışdır» (14, 17). Digər tədqiqatçılar da farsdilli tayfaların İran torpağına gəlmə olmalarını vurğulamışlar. Qayıdaq polyak alimi K.Kossoviçin araşdırmalarına. O yazır: «Zənd- Avesta» adı ilə məşhur olan müqəddəs kitabın dili, sözün həqiqi mənasında, qədim farsların dili deyildir. İran hökmdarlarının adı olan «Pars» sözünün özünə belə qədim fars kitabələrində heç yerdə rast gəlinməyibdir. «Zənd-Avesta»nın dili Himalay arilərinə qədərki ümumi dildə deyildir. Müasir alimlərin ədalətlə adlan- dırdığı qədim fars dili ilə kitabənin dilinin müqayisəsi aşkar edir ki, bu dil yenə qədim İran həyatının çox dövrlərini səciyyələndirə bilmir» (14, 17). Fransız araşdırıcısı Elize Reklü də «Avesta» barədə orijinal tədqiqatlar müəllifidir. Fransız alimi yazır: «Zərdüşt dininin əsas 60 ocağı həmişə «böyük kahin ölkəsi» – Atropatena olmuşdur. Bu ölkə baş ruhaninin, başqa çoxlu kahinlərin əhatəsində olduğu və eyni ehtiramla İran hökmdarlarının da faydalandığı iqamətgah olmuşdur (14, l8). «Avesta»nın özündə yazılır: «Su ilə odun qarışığından müqəddəs bir maye yaranır, onun mənbəyi Xəzər dənizinin dibidir. Bu maye alışıb yanır». Aydındır ki, söhbət neftdən gedir. Ümumən, «Avesta»da Xəzər (Kaspi) dənizi ilə bağlı məlumatlar çoxdur. Böyük özbək mütəfəkkiri Əbureyhan Biruni (973-1048) yaz- mışdır ki, Zərdüşt Azərbaycandan idi. Bir çox tədqiqatçılar Biruni kimi, Zərdüştün Azərbaycanda doğulduğunu təsdiqləyirlər. Həmin tədqiqatçıların fikrincə, Zərdüşt Azərbaycanda, o zaman Gəzən, sonralar Təxti-Süleyman, ərəb mənbələrində isə Şiz adlandırılan yerdə doğulmuşdur. Gəzən yaxınlığındakı Urmiya gölü müqəddəs sayılmış, Gəzəndəki «Azrəxş», ya «Dirəxş» və ya «Azərgəşəsp» adlanan atəşgəda ziyarətgah olmuşdur. Y.Həməvi də Zərdüştün Azərbaycan mühitində doğulduğunu təsdiqləyibdir. Ona görə də yazırdı ki, Gəzən Marağa ilə Zəncan arasında və Şəhrzar ilə Dinəvərə yaxın bir mahaldır. Y.Həməvinin yazdığına görə, o, özü hicrətin VII əsrində söhbət gedən məkanda olmuş və atəşgədəni görmüşdür. Onu da qeyd edir ki, atəşgədənin günbəzinə gümüşdən düzəldilmiş hilal qoyul- muşdur (30, 8). Bir çox tarixçilər və coğrafiyaçılar bu yeri «Cəzən» və ya «Cəzənəq» adlandırmışlar. «Avesta»nın beşinci Yəştinin 44- cü bölməsində «Cəzən» sözü «Calçasta» kimi yazılıbdır. Tədqiqatçılar arasında Zərdüstün vətəninin Azərbaycan ol- ması,onun Azərbaycanda doğulması heç bir mübahisə doğurmamış, əksinə bu məsələdə həmfikir olmuşlar.Zərdüştün yaradıcısı olduğu din İranda Sasanilər sülaləsinin banisi sayılan Ərdəşirin dövründə (224-242) qəbul edilsə də, əsas atəşgah Atropatenin paytaxtında yerləşirdi (28, 29). Bu tarixi fakt da bir daha təsdiqləyir ki, Zərdüştün vətəni Azərbaycandır və o,təlimini doğulduğu məkanda yaratmışdır. 61 Bütün İran və ərəb tarixçiləri, o cümlədən İbn Xordadbeh, Balazuri, İbn Fəqih, Məsudi, Həmzə İsfahani, Yaqut Həməvi, Əbül Fəda və b. Zərdüştün Azərbaycanda-Urmiyada doğulduğunu yazıb- lar. Bir qisim tədqiqatçılar da var ki, onlar Zərdüştün kənardan Azərbaycana gəlib, burada fəaliyyət göstərdiyini qeyd edirlər. Ə.Təbəri, İbn Ə1-Əsir, Mirxond və b. Zərdüştün Azərbaycana gəldiyini yazırlar. Zərdüşt haqqında saysız-hesabsız rəvayət, əfsanə və dastanlar yaranıb və sonradan kitablara salınıbdır. «Zərdüşt- namə»də yazılır ki, Zərdüşt azərbaycanlıdır. Dünyanı Əhrimən bər- bad hala saldığından Tanrı insanlara bir peyğəmbər göndərmişdir. Firudin nəslindən olan Pürşəsbin bir oğlu olmuş, münəccimin məsləhəti ilə adını Zərdüşt qoymuşlar. Zərdüşt sözünün mənası haqqında da tədqiqatçılar yekdil fikirdə deyillər. Tədqiqatçılar Zərdüşt sözünü daha çox «ulduz oğlu», «qızılı» sözləri ilə əlaqələndirmişlər. Bəzi araşdırıcılar isə bu adı Zər – qızıl, düşt – teşt kimi izah etmişlər. Şər allahı Əhrimənə xidmət göstərənlər onu oğurlayıb oda atmışlar. Lakin od onu yandırmamış, aparıb mal- qaranın yol saldığı dar keçiddə qoymuşlar. Burada bir qüvvətli öküz uşağı ayaqları arasına alıb qorumuşdur. Etdikləri pisliklərlə kifayətlənməyən Əhrimən tərəfdarları yenidən onu dar bir keçiddə ilxı ayağı altına atmışlar. Onu burada da Tanrı hifz etmiş – bir madyan qorumuşdur. Sonra uşağı qurda atmışlar. Qurd uşağı yemək istədikdə ağzı bağlanmışdır. Beləliklə, Əhrimən Zərdüştü məhv etdirə bilməmişdir (31, 23-24). Bu əfsanədə Zərdüştün bir daha türk təfəkkürünə bağlılığı açıq-aydın sezilir. Onu Tanrı hifz etdiyi üçün «od yandırmır», buğa qoruyur, madyan xilas edir, qurdun ağzı bağlanır. Buğanın, qurdun türklərin totemləri olduqları mübahisəsiz məsələdir. Zərdüştü qoruyan qüvvələrin fars təfəkkürü ilə heç bir bağlılığı yoxdur. Onu hifz edən qüvvələr birbaşa türk düşüncəsi ilə bağlıdır. Professor E.Əlibəyzadə «Azərbaycan xal- qının mənəvi mədəniyyət tarixi» kitabında yazır: «Qədim şumer- türk inamı, mənəvi dünyası ilə səsləşən «oda» inam, öküz (buğa), Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|