Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
50 hissəsi olduğunu bu gün də qeyd edilən ata-baba ruhu günü əyani şəkildə təsdiqləyir. Məlumdur ki, Novruza bir neçə gün qalmış, daha doğrusu, ilaxır çərşənbədən əvvəlki cümə axşamı qəbirüstə gedilir, hər kəs dünyasını dəyişmiş yaxınlarını yad edir, ehsanlar verilir. Əminliklə demək olar ki, Novruz sisteminin bir çox komponentlərini özündə ifadə edən Tura bayramı Novruzun ilkin formalarından biridir. Turanlılar təqvimlərində ilin ilk ayını öz əcdadları Turun şərəfinə adlandırmışlar. Bu dəyərli faktı «Avesta» da təsdiqləyir. Turanlıların əzəmətli ruh-əcdadı Tur hesab olunurdu. Bununla yanaşı, hər bir tayfanın özünün də ruh-əcdadı var idi. Çox vaxt ayrı-ayrı tayfaya mənsub olanları elə həmin ruh-əcdadın adı ilə çağırırdılar. Mifik inama görə, Turun Pəşənəq və («Avesta»da Pəşənədir) Maqnidən başqa, Siv ilahəsi olan rəsmi arvadından Madi (Cəsur) adlı oğlu da var idi. Pəşənəq peçeneqlərin əcdadı sayılırsa, onda Maqnini maq tayfasının, Madini madaların ulu əcdadları hesab etmək olar. Böyük ehtimalla deyə bilərik ki, Çin məxəzlərində Mode (bütün türk dünyası onu Mete deyə tanıyır) kimi məşhur olan böyük Hun sərkərdəsinin də ləqəbi elə bununla bağlıdır. Məlumdur ki, m.ö. 2-ci minilliyin sonlarında hunlar Altay türkləri ilə birləşmişdilər. Elə bu birləşmə nəticəsində tarixə səs salmış hunlar meydana gəlmişlər. Altay türklərinin yaratdıqları «Maday-Kara» (Maday – əcdad allahı) dastanı da uzaq tarixdən nərəsi indi də eşidilən Modeyə (Meteyə) həsr olunubdur (11, 63). Tura ayı martın ortalarından aprelin ortalarınadək olan bir dövri əhatə etmişdir. Turanlıların bu dövrü – yazın gəlişini Tura adlandırmaları təsadüfi deyildir. Birincisi, bu türklərdə ata kultunun müqəddəsliyindən irəli gəlirdi. İkincisi, əcdad gününün də yazın- təbiətin gəlişi – havanın istiləşməsi, təbiətin canlanması ərəfəsinə salınmasında incə bir inam olubdur. İnsanlar bu inamda olublar ki, hər şeyin dirçəldiyi, canlandığı bir vaxtda ruhlar da canlanar, oyana bilər. Bir qədər irəlidə qeyd etdik ki, qədim türk təqvimində il iki 51 fəsildən – qış və yaydan ibarət idi. Tura ayının l-dən – martda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gündən payız bərabərliyinədək olan müddət yay sayılırdı. Tura bayramı qədim Turan təqviminə görə, qeyd olunduğu kimi, yay mövsümünün əvvəlində keçirilirdi. Tura bayramının adını və antik mahiyyətini qədim türklərin süvar qolunun bugünkü varisləri olan çuvaşlar hələ də qoruyub saxlayırlar. Mifik Turan düşüncəsinə görə, Süvar adı Turun qanuni Siv ilahəsinin adı ilə bağlıdır. Sivər sözü Siv adamları «Siv nəsli» anlamındadır. Tura bayramının adının və mahiyyətinin çuvaşlarda hələ də qorunub saxlanılması onların bütpərəst olmaları ilə bağlıdır. Çuvaşlar XVIII əsrdə xristian dinini qəbul etdiklərindən qədim türk inamını da qoruyub saxlayıblar. Çox maraqlıdır ki, çuvaşlar əski çağlardan Tanrıya Tura deyirlər. Çuvaşlar Tura bayramını indi| də dəbdəbəli qeyd edirlər. A.A.Volkova «Ural və Volqaətrafı xalq- larının etnoqrafiyası» kitabında çuvaşların milli bayramları arasında günəşə, Tura allahına və əcdadlara qurbanvermə məra- siminin xüsusi yer tutduğunu yazır. Müəllif bayramın martda keçi- rildiyini və bir neçə gün davam etdiyini də qeyd edibdir. Tədqiqatçı adıçəkilən kitabında çuvaşların odu, suyu, günəşi, yeri müqəddəs tutduqlarını, baş allah Silt Tura başda olmaqla, xeyirxah qüvvələrə və ruhlara inandıqlarını göstərir. «Avesta»da Tura-Novruz bayramı barədəki yazılanlara istinadən demək olar ki, Tura bayramı «Aves- ta» yaranana qədər mövcud olmuşdur. Tura bayramının «Aves- ta»dan çox əvvəl qeyd olunduğundan xəbər verən mənbələr mövcuddur. Miladdan öncə 1-ci minilliyin əvvəllərində Turan etnosu Baykal (Vorukaşa) gölündən Qara dənizə (Turan dənizinə) qədərki böyük bir ərazidə məskunlaşmışdır. Turanın mərkəzi hissəsi sayılan Kənq əyaləti isə Baykalın qərbində – indiki Turan çayı ilə Kən çayı arasındakı Kən çölündə yerləşirdi. Turan tay- falarından nisbətən uzaq qərbdə yerləşən kimmer və mada tayfaları idi. Kimmerlərin rəhbərlərindən biri Tuqdamme, başqa biri Tenşpa, 52 skiflərin əcdadı isə Tarqıtay olmuşdur. Bu adlar da fonetik cəhətdən «tokar» və «tur» adlarına çox yaxındır. Aydınlıq naminə deyək ki, bu adlar da digərləri kimi, ayrı-ayrı türk xalqlarının tələffüz versiyasında yazıya köçürülərkən təhrif olunmuşdur (11, 63). İlk dövrlərdə kimmer və madalar eyni qan qrupundan olduqları turlarla (skiflərlə) strateji müttəfiq idilər. E.ə. VIII əsrin sonlarında skiflərlə kimmerlər arasında müharibə olmuşdur. Kimmerlərin «Turanın oğlanlarının aqibəti» dastanında skiflərlə kimmerlərin müharibəsi təfərrüatı ilə verilir. Skiflərlə kimmerlər arasındakı qan düşmənçiliyinə səbəb Turanın kiçik oğlu Briyanın («Avesta»da bu «Friyan» formasmda verilib) kimmerlərin sərkərdəsi Kiyanı öldürməsidir. Bu fakt və hadisələr «Avesta»da da yazılıbdır. Qədim türk mifologiyasında kimmerlər qaniçən, xəyanətkar obrazında təsvir olunur. E.ə. VIII əsrin sonlarında skiflər (turlar) kimmerləri birgə yaşadıqları Qara dəniz ətrafından çıxardırlar. Bu toqquş- madan sonra kimmerlər Qərbi Avropaya üz tutdular. Avropada indiki Fransa, İtaliya və İspaniya ərazisində məskunlaşdılar. Bu məskunlaşma kimmerləri kelt tayfaları ilə qaynadıb-qovuşdurdu. Aradan keçən bir neçə əsrdən sonra kiınmerlərlə bərabər, kelt tayfaların böyük bir hissəsi roman və german tayfaların assimilya- siyasına məruz qaldılar. Ancaq X əsrədək bir çox Avropa mənbə- lərində kimmerlərin adı «kimr» kimi yazılırdı. Kimmerlərin izləri Qərbi Avropada, az da olsa, özünü qoruyub saxlamaqdadır. Fransada Tur və Kən şəhərləri, Turan adlı tarixi əyalət, İtaliyada Turin şəhəri, İspaniyada Turiya çayı türk etnoslarının «daşlaşmış» nişanələridir. Bu tarixi faktları vurğulamaqda əsas məqsədimiz zərdüştlikdən çox-çox əvvəl (m. ö. VIII əsrdə) Turandan ayrılmış kimmer tayfasının Tura bayramı və digər qədim türk adət-ənənə- lərinə bağlılıqlarını göstərməkdir. «Kelt mifologiyası ensiklopediyasın»da ingilis araşdırıcıları m.ö. keltlərlə birləşmiş kimmerlərin türk dünyagörüşündən bəhs edirlər. Onlar yazırlar ki, qədim kimmerlərdə il iki mövsümə – yay Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|