Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
129 sarımsaq, sumaq, sirkə və s. olardı ki, bunların hər birinin tərkibi yüksək kalori ilə zəngindir. Bəzi tədqiqatçılar islama qədərki tarixdə bu məhsulların «s» hərfi yox, «ş» hərfi ilə başladığını yazırlar. «ş» səsi ilə başlayan sözlərin «s» ilə əvəz olunmasının səbəbini araşdırıcılar süfrədə «ş» səsi ilə başlayan şərabın olmasında görürlər. Məlumdur ki, islam dininə görə, şərab haramdır. Bu mülahizə də inandırıcı görünür. Belə ki, süfrədə şam, şərbət, şirni, hətta şərabın olması da ağlabatandır. Bu məhsulların da hər biri özlüyün də qüvvətləndirici, hərarətgətirici gücə malikdir. İnandırıcıdır ki, şərabı süfrədən uzaqlaşdırmaq üçün bütünlüklə süfrəyə «s» hərfi ilə başlanan məhsullar qoymaq məsləhət bilinibdir. Bu mülahizənin tərəfdarları Novruz süfrəsində lap qədimlərdən şərbət, şirni və şamın olduğunu israrla qeyd edirlər. «ş-s» səslərinin yerdəyişməsinin əleydarlarının fikrincə, bu fonetik dəyişikliklə bağlıdır. Onların mülahizəsinə görə, güney azərbaycanlılarının zaman-zaman şimala miqrasiyası nəticəsində ş-s əvəzlənməsi baş vermişdir. Bu fikrin tərəfdarları qeyd edirlər ki, şimalda yaşayan azərbaycanlıların «ş» kimi tələffüz etdiyi sözləri güneylilər «s» ilə tələffüz edirlər. Onların mülahi- zələrinə görə, bu fonetik dəyişiklik adıçəkilən ərazilərdə islam dini yayılmamışdan çox-çox əvvəl baş vermişdir (31, 112-113). Əslində, bu mülahizə heç cür inandırıcı görünmür. Bircə anlıq bu fonetik dəyişikliyə diqqət yetirsək, mülahizənin inandırıcı olmadığı ortaya çıxacaqdır. Onda şirni-sirni, şam-sam, şərbət-sərbət olmalı idi. Bu məsələ ilə bağlı gəldiyim qənaət belədir. Fars və tacik xalqları Novruz süfrəsinə qoyduqları ərzaq məhsulları «ş» səsi ilə başlayır. Məsələn, şir (süd), şərbət. Novruzun inkişaf tarixini ilk yazıya alanlardan olan Ə.Biruni də yeddi ləvin məsələsinə diqqət yetirmişdir. O, qablara yeddi neməti necə düzməyi təsvir etmişdir. Ə.Biruninin yazdığına görə, bu yeddi nemət yeddi rəngin rəmzi olmalıymış (67). Yeddi ləvinlə bağlı görkəmli şərqşünas alim Aidə İmanqu- liyeva da maraqlı tədqiqatlar müəllifidir. O, bu barədə yazır: «Bu 130 adətin (yeddi cür yemək nəzərdə tutulur) kökləri islamdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır və yeddi mələyin adı ilə bağlıdır» (67). Yeddi ləvin məsələsi ilə bağlı Azərbaycanda mövcud olan bir özəlliyi də qeyd etmək yerinə düşərdi. Son çərşənbə axşamına Azərbaycanda «Yeddi ləvin gecəsi» (Əhliman Axundov) də deyilib. Türkiyənin İğdır vilayətin də 20 mart gecəsini yeddi ləvin gecəsi kimi tanıyıblar (69, 48). Bu məqamda bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşərdi. Novruz sistemində 7 rəqəminə özəl bir münasibət vardır. Novruz süfrəsində «s» hərfi ilə başlayan 7 növ ərzaq məhsulunun qoyul- ması, 7 şamın yandırılması, tonqalın üstündən 7 dəfə tullanmaq, 7 taxıl növünün (arpa, buğda, darı, qarğıdalı, noxud, mərci, lobya) göyərdilməsi, süfrəyə 7 dəstə üzərliyin qoyulması, orta əsrlərdə Novruz bayramının 7 gün qeyd olunması 7 rəqəminin bu sistem- dəki xüsusi yeri olduğunun əyani təsdiqidir. Belə bir inam da mövcuddur ki, Novruz axşamı evdə olmayan 7 il sərgərdan düşər, doğma ocağında ola bilməz. Praktik baxımdan deyək ki, «s» hərfi ilə başlanan ərzaq və insanın qida məhsullarını təşkil edən dənli bitkilər əsas qida məh- sulu olmaqla bərabər, sağlamlıq və enerji mənbəyidir. Mifik düşüncəyə görə, dünya 7 günə yaranıb. Artıq orta əsrlər təqvimində həftənin günləri də 7 müəyyən edilmişdir. Novruz süfrəsində şəkərbura, paxlava, qovurğa, ləpə, püstə, badam, meyvə quruları, kişmiş və s. olur. Aş təkcə azərbaycanlıların yox, bütövlükdə türk dünyasının xörəklərinin şahı olduğundan Novruz süfrəsinin də lideri sayılırdı. Xalqımız bu gözəl ənənəni indi də davam etdirir. Novruz süfrə- sində aş ən nüfuzlu yemək sayılır. Aşın da Azərbaycanda müxtəlif növləri var. Hər region və hər bir ailə ənənə, zövq və özəl maraq- larına uyğun olan aş bişirər. Süfrənin mərkəzi hissəsinə səməni qoyular, şam yandırılar. Ailə üzvlərinin hamısı süfrə ətrafında oturardı. 131 Azərbaycanda Novruzun digər ayin və mərasimlərində olduğu kimi, bayram süfrəsində də hər bir regionun spesifik xüsusiy- yətlərindən irəli gələn müxtəliflik, orijinallıq hökm sürür. Hər bir zonanın özünəməxsus çoxçeşidli xörəkləri, növbənöv şirniyyatları vardır. Xəzər sahilində yerləşən Lənkəranda bayram süfrəsinə ziyad balığının ləvəngisi, Ordubadda meyvə qurularının qoyulması dediklərimizə nümunədir. Novruzda keçirilən dəbdəbəli mərasimlərindən biri «Xan bəzəmə»dir. Əvvəlcə bu mərasimin keçirilmə proseduruna diqqət yetirək. El-oba camaatı geniş bir meydana yığışır. Camaat zahirən gözəgəlimli, mənən müdrik olan bir şəxsi «Xan» seçir. Həmin şəxsi xan libasında geyindirirlər. Başına şahlıq tacı qoyurlar. Meydanın baş tərəfində şahalayiq bir taxt qururdular. Şahın sağ-solunda əsabələri, vəzir, vəkili, nökər-qulluqçuları olurdu. Xanın sağ-solu səməni və xonçalarla bəzədilir. Xan taxt- tacında ciddi və rəsmi bir görkəm alaraq işə başlayır. Onun verdiyi «əmrlər» müzakirəsiz yerinə yetirilir. «Xan»ın əmri əsasında el- obanın məişət problemləri həll olunur, küsülülər barışdırılır, imkansız, köməksiz ailələrə bayram payları aparılır. Xan üç gün ərzində el-obanın «hakimi-mütləqi» sayılır. Həmin günlərdə bütün işlərin icrasına xan rəhbərlik edir. Xan kəndin yollarını, su arx- larını, dəyirmanlarını təmir elətdirir, uzun müddət əhalinin nara- hatlığına səbəb olan problemlərini aradan qaldırır. Sonuncu gün xan gördüyü işlər barədə camaata hesabat verir. Meydanda camaat hamılıqla şənlənir. Hər kəs nəyi bacarırsa, onu da edir, kimi çalıb oynayır, kimi güc nümayiş elətdirir, güləşir. Meydana yığışmış camaatı xanın təlxəyi də şənləndirir. Təlxək min bir hoqqadan çıxır ki, xanı güldürə bilsin. Gülmək isə xana yaraşan hal deyildir. «Xan» gülsə idi, onu suya basar, məsxərəyə qoyar və taxt-tacından uzaqlaşdırardılar. «Xan»ın əmrinə əsasən meydana bir qab qoyu- lardı. Xanın göstərişi ilə camaat ora «xələt» atardı. Bəzi yerlərdə «Xan» üc gün taxt-tacını qoruyub saxlaya bilərdisə, bu «xələt «ona çatardı. Bəzi bölgələrdə isə yığılan «xələt», pay-pülüş el-obanın Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|