Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
148 insanı bu parametrdə də səhv etməmişdir. Göyün cənubundakı ulduzlar on iki aydan bir görünür. Hər ay yeniləşən ulduzların görünməsi əsasındakı hesablamada da il 365 gün olurdu. Novruz sistemi bütövlükdə ilin 365 günü əhatə edir. Qədim və orta əsr insanı hər bir günün xarakterini asanlıqla müəyyən edir və günün əhvalına uyğun da işlərini proqnozlaşdırırdı. Bu işdə insanlara əcdadlarından qalmış empirik biliklər, fenoloji müşahidələr və özlərinin əldə etdikləri praktik nəticələr kömək edirdi. Qədim və orta əsr insanını qənaət və müşahidələri heç vaxt aldatmamışdır. İnsanlar Ayın təzələnməsi zamanı onun vəziyyətinə görə havanın həmin ay quraq və yağıntılı keçəcəyini əvvəlcədən proqnozlaş- dırırdılar. Müşahidələr göstərib ki, Ay təzə doğarkən nazik, qövsvari şəkildə olur. Həmin vaxt Ayın duruşu yerə baxırdısa, bu hal havaların yağışlı keçəcəyindən xəbər verirdi. Əgər Ayın duruşu üfüqə tərəf olardısa, həmin ay quraqlıq keçəcəyi gözlənilirdi. Bədirlənmiş Ayın ətrafı sarımtıl rəngdə olardısa, həmin ay çox yağmurlu, ağ rəngdə olardısa quraqlıq olacağı proqnozlaşdırılırdı. İnsanlarda belə bir qənaət var idi ki, Ay on dörd günlük olanda zəlzələ, vulkan və s. təhlükəli təbiət hadisələri baş verirdi. Həmin ərəfədə havaların yağışlı keçəcəyi də gözlənilirdi. Ata-babalarımız üfüqün vəziyyəti əsasında günün necə keçəcəyini irəlicədən təyin edirdilər. Günəş sübh erkən doğarkən üfüq həddindən artıq qızarmış olardısa, həmin gün havanın dəyişəcəyi, külək əsəcəyi, bu əlamət qış fəslində müşahidə edilsəydi, yağış və qar yağacağı gözlənilirdi. Xalq bu empirik bilik və müşahidələrini yaddaşlarda yazılacaq bir formada cilalamışdır. Səhərin qızartısı axşama vaydır, Axşamın qızartısı səhərə yay. və ya Gecə yağar, gündüz açar – İlin xoşluğundan 149 Gündüz yağar, gecə açar – İlin boşluğundan. İlin fəsillərində üfüqün rəngi-ruhu, gecə və gündüz zamanı havaların necə keçməsi ilin ümumi vəziyyəti barədə əvvəlcədən fikir söyləməyə imkan verirdi. Qış fəslində gecələr ayaz, gündüzlər dumanlı keçirsə, bu qışın sərt olacağının işarəsi idi. Qışda gündüz- lərin ayaz, gecələrin buludlu keçməsi qışın xoş keçəcəyindən xəbər verir. Xalqın bu qənaəti poetikləşmiş formada indi də el-obada yaşamaqdadır: Gecə ayaz, gündüz duman, ilin kürüdür kürü, Gündüz ayaz, gecə duman, ilin gülüdür gülü. Xalq meteorologiyasında duman, şeh məhsuldarlıq nişanəsi sayılıb. Yazağzı və payızda əkin-səpin vaxtı torpağa dumanın çökməsi, dənin tez cücərməsinə səbəb olardı. Bununla bağlı xalqın daşlaşmış bir ifadəsi də var: «Yaz dumanı bar gətirər, qış dumanı qar». Ulularımız dumanın istiqaməti, buludun rəngi ilə də havada nə kimi dəyişikliklərin baş verəcəyini qabaqcadan xəbər verirdilər. Əcdadlarımızın qənaətinə görə, qərb istiqamətindən qara buludun gəlməsi yaz-yay mövsümündə yağışın, qışda isə qarın yağacağının nişanəsidir. Kainat (kosmos) və planetin (yer) sirlərinə əl aparmış insan, zamanı müəyyən etdikdən sonra, ümumən, təbiət qanunları ilə he- sablaşdı. İnsanoğlu ömür-gününü kainat qanunlarına uyğun kod- laşdırdı. Ağır, sərt qışı yola salan insan yazın gəlişinə, havaların istiləşməsinə, əkin-biçinə, ümumən, həyatın canlanacağına sevinir. Məşəqqətli qışı çətinliklə arxada qoymuş insan Novruz sistemi əsasında yazın ilk günündən həyat və məişətini qurur. Qeyd etdik ki, Novruz sistemdir, o, bütün ili əhatə edir. Bu fikri bir daha vurğulamağımız təsadüfi deyil. Məlumdur ki, Novruzun təntənəli 150 günləri kiçik və böyük çillə, onlardan sonra gələn Boz aydan sonra qeyd olunur. Boz ay da ilaxır çərşənbələri ilə daha çox yadda qalır. Novruz ardıcıl, fasiləsiz və spiralvari bir sistemə malikdir. Novruzun yaz təntənəsindən əvvəl qışın mərhələləri gəlir. Elə bu səbəbdən Novruz sisteminə böyük çillədən başlamaq məsləhətdir. Böyük çillə qışın birinci ayını – dekabrın 22-dən fevralın 1-dək olan müddəti əhatə edir. İlkin olaraq çillə sözünə diqqət yetirək. Bu sözü farsların çehl sözü ilə bağlayırlar. İnandırıcı görünür. Çehl – qırx rəqəmi ilə əlaqəlidir. Günü bu gün də insanların işi nəhs gətirəndə, müşkülə düşəndə deyirlər ki, «işim qırxa düşüb». Qırx günün özü elə çillədir. İnsanlar çıxılmazlıqlardan, müşküllərdən xilas olmaq üçün «çillə kəsirlər». İnsanlar soyuğu, şaxtanı və qışın digər çətinlik- lərini elə bu səbəbdən «çillə» adlandırmışlar. Bu məşəqqətlərdən xilas olmağı çillədən çıxmaqla müqayisə edirdilər. Bu çətinliklərə insanlar irəlicədən hazırlaşırdılar. Böyük çillə adından göründüyü kimi, müddəti uzun olsa da, kiçik çillə ilə müqayisədə nisbətən mülayim keçir. Kiçik çillənin ağrı-acısını, məşəqqətini əvvəlcədən duyan insanlar bu çətinliklərə irəlicədən maddi-mənəvi cəhətdən hazır olmağa çalışırlar. İnsanlar qışın şaxta və soyuğuna mənəvi-psixo- loji cəhətdən hazır olduqlarını keçirdikləri ayin və mərasimlərdə əyaniləşdirmişlər. Qışın birinci dövrünü yaşayan insanlar qabaqcadan gələn çətinliklərə mənəvi və fiziki cəhətdən duruş gətirmək üçün səməni halvası bişirməyə hazırlıq görürdülər. Böyük çillə başlanan gündən səməni göyərdilir. Çillənin başlanğıcında təqribən bir santimetr hündürlüyündə göyərdilmiş səmənini taxta çanaq, yaxud tabaqda döyüb suyunu sıxırlar. Həmin suda yeddi evdən alınmış buğda unundan adi xəmirə nisbətən bir qədər sıyıq xəmir yoğrulur. Halva bişirməyə başlayarkən onu qarışdırmaq üçün uzun dəstəkli taxta ərsindən istifadə edilir ki, buna el arasında «palm» da deyilir. Halva bişənə yaxın onun içinə badam, bu olmadıqda isə fındıq salınır. Elə əsl mərasim də bu zamandan Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|