Microsoft Word +++++all-novruz doc

151 
başlanır. Qadınlar dəstə ilə  səməni qazanının başına dolanıb yallı 
gedir və səs-səsə verib, bu nəğməni oxuyurlar: 
 
Səməni, saxla məni,  
İldə göyərdərəm səni.  
Səməniyə saldım badam,  
Qoymurlar bir barmaq dadam.  
Səməni, bezana gəlmişəm,  
Uzana-uzana gəlmişəm.  
 
Səməni hasilə gəldikdən sonra daha çox bədənə istilik gətirən, 
bununla da, qışdan, soyuqdan qorxmamaq təsəvvürü yaradan, 
əsasən, aşağıda adları qeyd olunan döyülmüş ədviyyatları ələkdən 
keçirib ona qatırlar: qara istiot, darçın, mixək, razyana, ceviz, 
quluncan, badyan, qulsakəmər, zəncəfil, qoz ləpəsi, hil. Bundan 
sonra halvanı doşabda qarışdırır və qoğal, yaxud kündə forma-
sından yumurlayıb evlərə paylayırlar. Çalışırlar ki, hər bir payda 
halvaya salınmış badamdan olsun. Çünki «xalq buna evə xeyir-
bərəkət gətirən amil kimi baxır» (42, 83-84).  
Səməni becərmək və ondan istifadə zahiri xarakterli ayin 
deyildir. Səməni halvasından qışın qurtardığı dövrdə Novruz 
bayramında da istifadə edirlər. Bu təsadüfi deyil. Səməninin tibbi-
bioloji yardımları barədə bir qədər irəlidə söhbət açdığımızdan 
yuxarıdakı məlumatla kifayətlənmək qənaətindəyik.  
Böyük çillənin ardınca kiçik çillə gəlir. Kiçik çillə qışın oğlan 
çağına təsadüf edir. Fevralın  əvvəlindən başlayan, 20 gün davam 
edən kiçik çillə olduqca soyuq, şaxtalı və sərt keçir. Kiçik çillənin 
birinci on günlüyü Xıdır Nəbi adlanır. Xalq, çox haqlı yerə, deyib: 
«Xıdır girdi, qış girdi. Xıdır çıxdı, qış çıxdı». Həmin vaxt qış yarı 
olur. Elə  qışın yarı olması münasibəti ilə  Xıdır bayramı keçirilir. 
Fevral ayının birinci ongünlüyündə axşamüstü, qurd qarışan vaxtı 
el-obada, kəndlərdə  uşaqlar, cavanlar bir yerə yığışıb, xor halında 
«Xıdır» havasını oxuyardılar.  

---

152 
Azərbaycanın bəzi regionlarında Xıdır Nəbi kiçik çillə çıxanda 
qeyd olunur. Akademik A.Nəbiyev «Mərasimlər, adətlər, alqışlar» 
kitabında yazır: «Xıdır Nəbi mərasimi kiçik çillənin çıxması 
münasibəti ilə keçirilən yaz mərasimlərindəndir. Qədim  əkinçilik 
görüşləri ilə bağlı yaranıb. Üç gündən ibarət hesab edilən Xıdır 
Nəbi bayramının birinci günü torpaq tərif olunardı. Torpağın 
üstündə od qalanardı, ocaq yandırılardı ki, torpağın nəfəsi qızsın. 
Bağlar təmizlənər, çör-çöpü, xəzəli yığılıb yandırılardı. Bayramın 
ikinci günü hər öküzün adına üç duzsuz kömbə bişirib, öküzlərin 
qarnının altından diyirləyər və oxuyardılar: 
 
Xıdır Nəbi, Xıdır İlyas,  
Bitdi çiçək, oldu yaz.  
 
Bayramın üçüncü günü cütçü və  əkinçi  şəxsində torpağı 
becərən,  şum  şumlayan,  əkin  əkən  əməkçilər tərif olunardı. Boz 
atın üstündə  gələcək Xıdır Nəbinin  əlində od olacağı güman 
edilərdi. Onun torpağı isidən odla yanaşı, günəş  və su, adamlara 
sağlamlıq gətirəcəyi güman olunurdu. Mərasimdə əkinçi, cütçü və 
saya nəğmələri oxunar. Xıdır Nəbiyə xalq söz qoşardı. Bayramın 
hər üç günündə cavanlar əkin yerlərindən keçib, Xıdır Nəbini ax-
tarmağa gedərdi. Onlara «Xıdırçı» deyərmişlər. «Xıdırçılar» Xıdı-
rın dalınca işıqlanmamışdan, əllərində şam gedərdilər (19, 17-18).  
Yuxarıdakı qeydlərdə Novruz simvolları açıq-aydın görünür. 
Xıdır Nəbi birbaşa Novruz mərasimi deyil, ancaq o, Novruz 
sisteminin tərkib hissəsidir.  
Xıdırın Novruz bayramı olmadığı aydındır. Amma məra-
simlərdə çox yaxınlıq duyulur. Hər iki bayramın keçirilmə 
prosedurasında, oxunan nəğmələrin məna və məzmununda, musiqi 
və ritmində çox oxşarlıq vardır. Xıdırda oxunur: 
 
Xanım, ayağa dursana,  
Yük dibinə varsana,  

---

153 
Boş qabı doldursana,  
Xıdırı yola salsana.  
və ya  
Çatma, çatma çatmaya,  
Çatma yerə batmaya.  
Xıdır payın kəsənin,  
Ayağı yerə çatmaya,  
Gecə evində yatmaya.  
 
Novruz  şənliklərində «Kosa-kosa» xalq tamaşasında da eyni 
motiv və melodiya qorunub saxlanılır: 
 
A kos-kosa gəlsənə,  
Gəlib salam versənə,  
Çömçəni doldursana,  
Kosanı yola salsana.  
və ya 
Verənə oğul versin,  
Verməyənə qız versin,  
Xanım dursun ayağa,  
Kosanın payın versin.  
 
Xızır, yazın gəlişi ilə bağlı mifoloji obrazdır (M.Seyidov). Bəzi 
tədqiqatçılar Xızır-Xıdırın  ərəb mifologiyası ilə bağlı olduğuna 
inanırlar. Xıdır-Xızır sırf türk düşüncəsinin məhsuludur. Bu fikri 
təsdiqləyə

---

154 
hazırlanmış unu, yaxud xəşili, halvanı evdə yükün altına 
qoyardılar.  İnsanlarda belə bir inam var idi ki, gecə  Xızır-Xıdır 
gəlib una əl vurub əfsunlayacaqdır.  
Xıdır əlindən, nəfəsindən gələn il barlı-bərəkətli olarmış.  
Xızır-Xıdır sözünün mənşəcə də türk sözü olması heç bir şübhə 
doğurmur. Xız (qız, qızmaq) türk dillərində atəş, od qızmaq, 
qızışmaq mənalarındadır.  
Xızır saf, müqəddəs ilahi od, istilik anlamındadır (15, 106-
107).  
Xalqın Xızırı sevib əzizlədiyi mahnılarda bu anlam qorunub 
saxlanılıb: 
 
Xızır, Xızır, xız gətir,  
Var dərədən od gətir.  
 
Xıdır bütün gücü, qüvvəti ilə çalışır ki, yaza qovuşsun. Çünki 
onun özü də qışın ağırlığını, sərtliyini görübdür. «Palçığa batdı gəl-
di, Xan Xıdır atdı gəldi». İnsanlar Xıdıra hay verirlər, pay verirlər 
ki, Xıdır xilas olsun. Elə bu inamla da insanlar Xıdıra (Xızıra) çıraq 
qoyurlar.  
«İnsanlaşmış  Xızır» (M.Seyidov) insan arzularının mifik 
obrazıdır. Qənaətimizcə, bu mifik obrazı yaradanlar iki ən mühüm 
məramda bulunublar. Qışın ömrünün gödəkliyinə, qarşıdan yazın 
gəlməsinə sevinmək və dirilik suyuna – əbədi ömrə yiyələnmək. 
Əfsanəyə görə, dirilik suyunun yerini yalnız Xızır bilir və 
müqəddəsliyə yalnız o sahibdir. Dirilik suyu da Novruz sistemində 
mövcuddur. Belə ki, gerçək dirilik suyu da təbiətdə, onun 
komponentləri olan bitkidə, suda və s. ünsürlərdədir. Mifik Xıdırda 
həyat ünsürləri – od, su güc, qüvvət – ümumən, yazla bağlı  əla-
mətlər birləşib.  
Kiçik çillə qurtaran kimi Boz ay başlanır. Boz ay düz bir ay, 
fevralın 20-dən martın 20-dək davam edir. Ayın, Boz ay adlanması 
bu ayda günlərin tutqun, buludlu, yağış  və küləkli, ümumən, 

---