Microsoft Word +++++all-novruz doc
Yüklə 2,22 Kb. Pdf görüntüsü
|
158 Boz ayın birinci çərşənbəsi su çərşənbəsidir. Elə bu səbəbdəndir ki, su çərşənbəsinə «əzəl çərşənbə» də deyilir. İlkin oyanışın səbəbkarı olan su çərşənbəsi xalq tərəfindən çox sevilir. Xalq əzəl sevgisini bu çərşənbəyə verdiyi dürlü adlarla izhar etmişdir: «Əvvəl çərşənbə», «Gözəl çərşənbə», «Sular çərşənbəsi», «Gül çərşənbə» və s. Xalqın müşahidəsinə görə, təbiətdə ilkin oyanış və hərarət sudan başlayır. Suyun bir çox dünya xalqlarında, o cümlədən türklərdə müqəddəs sayılmasını da həyatın sudan yaranmasında axtarmaq lazımdır. Bütün dünyada məşhur olan «Su həyatdır» qənaətinin analoqu yoxdur. İnsanoğlu yarandığı gündən, çox haqlı yerə, suyun hər şey olduğunu düşünüb və qəbul edib. Dünyanın ilkin övladları olan şumerlərin, düşüncəsinə görə, hər şeydən əvvəl su (dəniz) mövcud olmuşdur. Onların inamınca, kosmik dağlar dənizdən yaranıb. Kosmik dağlarda səma və yer bir yerdə qərar tutmuşdur. Hava allahı Enlil onların törəməsidir. Enlil də öz missiyasını yerinə yetirdi – birləşmiş yerlə göyü bir-birindən ayırdı. Şumer mifinə görə, digər allahlar su (okean) allahı Hammudan törəmişlər. Hammu isə ilkin başlanğıcda – Anu və Kini yaratmışdır. Həyatın sudan yarandığı qənaətinə gələn ilk bəşər övladlarından biri də türklər olmuşlar. İnsanın sudan yarandığı haqqında məşhur Altay əfsanəsində deyilir: «Dünyada yalnız Qara xan və sular vardı. O, təklikdən darıxdı, bir insan yaratdı, İnsana qanad verdi ki, üzsün. İnsan uçmaq istədi. Qara xan onun uçmaq qüdrətini və qanadlarını aldı. İnsanın yaşaya bilməsi üçün torpaq lazım idi. Qara xan bir ovuc ulduz qoparıb suya səpdi, yer yarandı. Ada şəklində olan bu torpaq üzərində 9 budaqlı şam ağacı, hər budağın altında bir adam yaratdı» (32, 11). Digər bir türk mifində deyilir: Əvvəlcə yalnız Böyük Tanrı və su vardı. Tanrı suya bir bəyaz qu quşu göndərdi. Ona torpaq gətirməyi əmr etdi. Qu quşu suya baş 159 vurdu. Dəryanın dərinliklərindən torpaq götürdü. Suyun üzərinə çıxandan sonra ağzındakı torpağı üfürdü. Üfürdüyü torpaq toz halında suya töküldü. Bu tozlar böyüyüb yayıldı, torpaq yarandı. Yaranmış torpaqlar düzənlik idi (32, 60). Ümumən, türklərdə suya hər şeyin yaradıcısı kimi baxmışlar. Qırğız mifik təfəkkürünə görə də, yer sudan yaranmışdır. Əfsanəyə görə, dənizdə nəslini artırmaq üçün yumurtasını qoymağa yer tapmayan quş qanadlarından lələklərini qoparıb dərya üstə qoyur. Sular qoynundakı yuvadan torpaq yaranır. Digər bir qırğız mifində də insanın yaranışı birbaşa su ilə əlaqələndirilir. Qırğız xaqanı Saqanın qızı 39 qızla göl kənarına gedir. Qızların hamısı əllərini suya salırlar. Qızlar bu sudan hamilə qalırlar. Bunu görən xaqan qızları meşəyə (bəzi mənbələrdə dağa) göndərir. Qızlar orada doğurlar. Bu uşaqlar qırğızların əcdadları olublar (32, 14). Türklərdə çayların çoxu müqəddəs sayılıb. Altay türklərinin inamına görə, tanrılar Xatın çayının mənsəbində yaşayırlar. Qıpçaqlar – İrtış, yeniseylilər Tom və Kam çaylarını müqəddəs sayıblar. İssık gölün uzaq ətrafında yaşayanlar onu müqəddəs biliblər. Qırğızlar hər il bu gölə qurbanlar verirdilər. Çinlilər İssık gölə İsti dəniz, monqollar Dəmirli göl deyirdilər (32, 29). Türk mifik təfəkkürünün yaratdığı belə nümunələrin sayını bir qədər də artırmaq olar. Bu əfsanələrin nüvəsində, türk dünya- görüşünün mərkəzində su, yaradıcı bir qüvvə kimi durubdur. Qədim türklərin suyu müqəddəs tutmalarının başlıca səbəblərindən biri suyun (gölün) göyün(səma) rəngində olması və göy üzünün suda əks olunmasıdır. «Göl», əsasən, göy rəngdə olan səmanı əks etdirdiyinə görə göy təsiri bağışlayır. Bəllidir ki, gölün göy rəngə çalması, həm də suyun dərinliyi və dibində bitən bitkilərlə əlaqədardır. Ona görə də əski türkdilli insan gölə göy+ su (göy+ öl) demişdir (18, 44). Göy sözünün səmaya, fəzaya məxsus olması su, çay və göl adlarında özünü saxlamışdır. 160 Göygöl, Göycə gölü və s. Bu adların mənalarında göyə məxsusluq, səmaya aidlik qorunub saxlanıb. Göygöl, Göycə gölü göyə xas su deməkdir. «Göy» həm də qədim türklərdə Tanrını ifadə etmişdir (18, 45). Türk əməl və fikir tarixindən incəliklə faydalanmış Zərdüşt suya yaradan, yaradılış ünsürü kimi baxmışdır. A.E.Bertels yazırdı ki, «Avesta» anlayışına görə, insan və təbiətin bir-birinə bənzəyişinin səbəbi ondan ibarətdir ki, onların hər ikisi bir damcı sudan yaranmışdır (75, 664). Zərdüşt suya həm də biokimyəvi nöqteyi-nəzərdən yanaşmış- dır. Onun gəldiyi qənaətə görə, insanın içdiyi su üç hissəyə bölünür: zərif, orta və qaba keyfiyyətli. Zərif keyfiyyətli hissə insanın beyninə-iliyə daxil olur, orta keyfiyyətli hissə nitqə çevrilir, qaba hissədə xaric olunur (75, 21). Göy, əski türklərdə müqəddəs sayılmışdır. Türklər qurda göy börü deməkdə «göy saflığı», «göy təmizliyi» arayıb-axtarmışlar. Azərbaycan mifik təfəkkürünün, o cümlədən təbiət kultunun tanınmış araşdırıcılarından olan M.Seyidov Öləngin su, yaşıllıq ilahəsi olduğu, Xızırdan əvvəl bu missiyanı daşıdığı qənaətindədir (18, 62). Əski inanca görə, su çərşənbəsində astronomik yeniləşmə suyu da təzələyir. Türk mifik düşüncəsində su kultu əsas yer tutubdur. Əcdadlarımızda belə bir fəlsəfi inam olub ki, Həvva ana su, Adəm ata od başlanğıcıdır. Elçin Aslanov yazır: « Onlar od dedikdə Adəmi, su dedikdə Həvvanı-qadın düşünürmüşlər. Təsa- düfi deyil ki, bütövlükdə su varlığına həsr edilən birinci çərşənbə yalnız anaların ərli-övladlı qadınların bayramı sayılmış, həmin gün onlar bulaqbaşı və su dəyirmanı ətrafına toplaşaraq, xüsusi mərasimlər icra etmişlər. İkinci od çərşənbəsi isə, əksinə kişilərin sərəncamına verilmişdir. Adəm və Həvva övladlarının, kişili- arvadlı birlikdə keçirdikləri digər çərşənbə bayramlarında cavanla- rın yelləncəklərə qalxıb oyan – buyana havalanması, yaxud müxtə- lif hərəkətlərlə torpaq-qadında nəfsani duyğular oyadıb onun, necə Yüklə 2,22 Kb. Dostları ilə paylaş:
|