Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 sərhədləri tədricən Avropanı aşaraq müstəmləkələrin hesabına genişlənir, işğal olunmuş ərazilər və orada yaşayan əhali zorla “yeni münasibətlərə” cəlb edilirdi. Geridə qalmış xalqların həyat tərzi, məişəti, sosial-iqtisadi quruluşu kapitalist sisteminə müvafiq olaraq dəyişdirilir və məcburi qaydada “mərkəzi” dövlətlərin sisteminə uyğunlaşdırılırdı. Avropada kapitalist münasibətlərinin inkişaf etdiyi ilkin dövlətlər İngiltərə və Hollandiya idi. Bu prosesin də başında məhz bu dövlətlər duraraq, əvvəl Avropanın digər ərazilərində, sonra isə ələ keçirdikləri müstəmləkə torpaqlarında “kapitalizm quruculuğu”na rəhbərlik edirdilər. Yeni istehsal və sosial-iqtisadi münasibətlər, kapitalist qayda-qanunları məhz bu ölkələrdə yaranır və xaricə ixrac olunurdu. Elə Avropada başlanmış və XV əsrin sonlarından bütün dünyaya yayılmış müstəmləkələrin ələ keçirilməsinə də ilk olaraq bu iki ölkə, ardınca Portuqaliya, İspaniya, Fransa və Belçika kimi kapitalist dövlətləri qoşulmuşdular. Hər bir müstəmləkə dövləti işğal etdiyi ərazilərə öz həyat tərzini, dilini, sosial-iqtisadi və əmək münasibətlərini zorla qəbul etdirir və yerli əhalini öz ənənəvi yaşayış tərzindən imtina etməyə məcbur edirdi. Müstəmləkə dövlətləri bəzi hərbi və siyasi faktorları nəzərə alaraq, müstəmləkə xalqlarının müqavimətini qırmaq, ərazilərindəki təbii sərvətləri ələ keçirmək və başqa müstəmləkə dövlətləri ilə münasibətləri tənzimləmək məqsədilə işğal etdikləri ərazilərin xalqlarına müəyyən hüquqi status da verirdilər. Məsələn, İndoneziyada, Malayziya və Cənubi Ərəbistanda sultanlıq, Hind-Çində protektoratlıq, Hindistanda knyazlıq, Birmada, Nigeriyada başqa yarımmüstəqil dövlət idarəçilik rejimləri yaratmışdılar. Bu dövlət qurumlarının rəhbərləri əsasən yerli əhəmiyyətli idarəçilik məsələlərinə nəzarət edirdi. Qalan digər məsələlər, xüsusən müstəmləkələrə məxsus avadanlıq və xammalın qorunması, istismarı və idarə edilməsi, xarici daşımalar və s. müstəmləkə hakimiyyətini həyata keçirən qurumların əlində saxlanılırdı. XVI-XIX əsrlərdə müstəmləkəçilik siyasətinin dünyada vüsət aldığı bir zamanda, öz daxili müstəqilliyini qoruyub saxlamış dövlətlər də mövcud idi. Bu da əsasən müstəmləkə imperiyaları arasındakı çəkişmə və ziddiyyətlərin nəticəsi idi ki, həmin ölkələri tam işğal etməyə heç kimin müstəqil surətdə gücü yetmirdi. Daha doğrusu, bir neçə müstəmləkə imperiyasının eyni zamanda maraq çərçivəsinə daxil olan belə dövlətlər öz nisbi müstəqilliklərini ağıllı manevrlər vasitəsilə qoruya bilmişdilər. Əslində bu müstəqillik tam formal xarakter daşıyırdı və yalnız daxili məsələlərdə özünü göstərirdi. Çünki bu dövlətlərin də əraziləri, təbii sərvətləri və əhali resursları onlara zorla qəbul etdirilmiş birtərəfli müqavilə və sazişlər vasitəsilə müstəmləkə dövlətlərinin üzünə açıq idi. Onların əraziləri və burada həyata keçirilən siyasət təsir dairəsinə daxil
33 olduqları müstəmləkə dövlətlərinin idarəçiliyində idi. Bütün bunlar göstərir ki, dünya siyasətinin və beynəlxalq münasibətlərin Vestfal sistemi adlanan dövründə əslində yalnız böyük, güclü və müstəqil Avropa dövlətlərinin bir-biri ilə olan münasibətlərində müəyyən qayda-qanun yaradılmışdı. O ki qaldı bu dövlətlərin xarici aləmlə, dünyanın başqa qitələrindəki ölkələrlə münasibətlərinə - bu sahədə tam bir anarxiya hökm sürürdü və heç bir beynəlxalq qayda, hüquq norması mövcud deyildi. Müstəmləkə imperiyaları öz iqtisadi, hərbi gücünə və imkanına müvafiq olaraq, kapitalist münasibətlərini inkişaf etdirmək, gün-gündən yeni əmək resursları, xammal və təbii ehtiyatlara artan tələbatını təmin etmək məqsədilə Afrikaya, Asiyaya, Latın Amerikasına və başqa ərazilərə yürüşlər edir, xalqları və dövlətləri işğal edir, istədikləri idarəçilik rejimini yaradır, yaxud müqavilə və sazişləri bu ölkələrə zorla qəbul etdirirdilər. Vestfal sistemi ilkin mərhələdə, göründüyü kimi, əsasən Avropa dövlətlərinin qorunmasını, onlar arasında əlaqələrin tənzimlənməsini, ortaya çıxan ərazi, milli və digər problemlərin aradan qaldırılmasını təmin edirdi. Müstəmləkəçilik siyasəti vüsət aldıqca, bu sistem yavaş-yavaş bütün dünyaya yayılır, bu ərazilərdə əsasən müstəmləkə imperiyaları arasındakı münasibətlərə şamil edilir, onların bir-biri ilə toqquşan və kəsişən maraqlarının tənzimlənməsində istifadə edilirdi. Vestfal müqaviləsi tədricən beynəlxalq hüquq kimi tətbiq edilir və təkcə Avropa dövlətlərinin öz aralarındakı münasibətlərin tənzimləməsində deyil, həm də onların təsiri altında olan digər dünya dövlətləri və müstəmləkə ərazilərində istifadə olunurdu. Məsələn, 1713-cü ildə Böyük Britaniyanın rəhbərlik etdiyi koalisiya ilə Fransa-İspaniya ittifaqı arasında baş vermiş müharibənin dayandırılması və onlar arasında bağlanmış Utrext sülhündə rəhbər tutulan, istinad edilən hüquq məhz Vestfal müqaviləsi olmuşdur. Yaxud, Fransa imperatoru Napoleon Bonapartın XIX əsrin əvvəllərində Avropada və Rusiya ərazisində həyata keçirdiyi işğalçılıq siyasətinin qarşısının alınmasında, ümumavropa sülhünün bağlanmasında əsas istinad sənədi Vestfal müqaviləsi olmuşdur. 1815-ci ildə Avropa dövlətləri və Rusiyanın birgə səyi ilə məğlub edilmiş Fransa Vyana konqresində Vestfal müqaviləsinə əsasən işğal etdiyi bütün torpaqlardan əl çəkmiş, milli dövlətlərin pozulmuş suveren hüquqlarını, ərazi bütövlüyünü təmin etmişdir. Vestfal müqaviləsinə əsaslanan Vyana sülhü sonradan beynəlxalq münasibətlərin “Vyana sistemi” adı ilə tarixə daxil olmuşdur. Vyana sazişi bağlanarkən Avropanın ən böyük monarxiyaları və Rusiya öz aralarındakı konfliktə, fərqli maraq mübarizəsinə baxmayaraq, ilk dəfə idi ki, vahid təhlükə qarşısında birlik nümayiş etdirərək, Avropada yaranmış ərazi və suveren dövlət
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|