Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 Rusiyanı Sakit okean və Uzaq Şərqdə məğlub edən Yaponiya Koreyanı Rusiyanın təsir dairəsindən çıxarır, Port-Arturu, Lyaodun yarımadasını, Cənubi Saxalini onun əlindən alır.
XX əsrin sonunda Cənubi Afrikada zəngin qızıl və almaz ehtiyatlarına nəzarət uğrunda o zaman bu ölkəyə rəhbərlik edən Bur hökuməti ilə İngiltərə arasında müharibə başlayır. 250 minlik ingilis ordusu 1902-cu ildə burları məğlub edir və Cənubi Afrikanı öz təsir dairəsinə daxil edir. Bir az sonra Almaniya, Fransa və Rusiyanın təzyiqlərinə tab gətirməyən İngiltərə ABŞ-ı bu işə qatmağa məcbur olur və göstərdiyi köməyə görə Panama kanalının tikintisi və ona sonrakı nəzarət hüququ İngiltərədən ABŞ-a keçir. (1903-cü ildə bu kanalın inşası başlanır və 1914-cü ildə başa çatır.) 1898-ci ildə başlamış Çin üsyanının yatırılması o zamankı aparıcı dövlətlər olan ABŞ, Rusiya, İngiltərə, Fransa, Almaniya və Yaponiya arasında diplomatik qarşıdurmaya səbəb olur. Çində bu dövlətlərin hər birinin marağı var idi. Bu ölkə öz əhalisinin sayına, ucuz işçi qüvvəsinə və əlverişli ticarət bazarı olmasına görə inkişaf edən kapitalist ölkələri üçün çox əhəmiyyətli idi. Bütün ölkələr Çin əhalisini cəzalandırmaq, yerində oturtmaq, xaricilərin marağını müdafiə etmək məsələsində yekdil idilər. Amma bu işi kimin görəcəyi, hansı ölkənin hərbi qüvvələrinin Çinə göndəriləcəyi məsələsində siyasi maraqlar kəsişirdi. Geosiyasi, coğrafi və ərazi yaxınlığı baxımından Çin üsyanının yatırılmasında istifadə oluna biləcək ən əlverişli dövlət Rusiya və Yaponiya ola bilərdi. Lakin sonrakı illər üçün nə Rusiyanın (onun müttəfiqi Almaniya idi), nə də Yaponiyanın (onu əsasən İngiltərə dəstəkləyirdi) bu işi həyata keçirməsi digər dövlətlər tərəfindən qəbul edilmədi. Çünki bu bölgədə onların möhkəmlənmək, öz təsir dairəsini artırmaq təhlükəsi var idi. Odur ki, 1899-cu ildə ABŞ aparıcı Avropa dövlətlərinə nota göndərərək, Çinin bütün dövlətlər üçün “açıq elan edilməsi”ni və bu ölkədə qayda-qanun yaratmağa hamının qoşulmasını tələb edir. Bunun nəticəsində alman feldmarşalı Valderzenin rəhbərliyi ilə Çinə beynəlxalq hərbi korpus göndərilir ki, onun tərkibində bütün böyük dövlətlərin hərbçiləri iştirak edirdi. Göründüyü kimi, XX əsr beynəlxalq münasibətlərin qloballaşması, xalqlar və dövlətlər arasındakı əlaqələrin, qarşılıqlı asılılığın artması ilə xarakterizə olunur. Böyük dövlətlər artıq öz xarici siyasətlərini həyata keçirərkən, mütləq qonşu və ətraf dövlətlərin mövqeyini nəzərə almaqla, dünyanın istənilən bölgəsində, o cümlədən öz müstəmləkələri hesab olunan ərazilərdəki fəaliyyətlərini razılaşdırmağa məcbur idilər. XX əsrin əvvəllərində dövlətlər arasında getdikcə kəskinləşən maraqlar mübarizəsi elə həddə çatır ki, artıq Vestfal sistemi bu gərginliyi nizama sala bilmir və yeni bir kollektiv
38 qarşıdurmanın, bloklararası müharibənin başlanmasını qaçılmaz edirdi. Birinci dünya müharibəsinin başlanması əslində beynəlxalq münasibətlərin 260 ildən artıq mövcud olmuş, 1815-ci ildə Vyana sazişi ilə bəzi dəyişikliklərə məruz qalmış Vestfal sisteminə son qoydu. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Avropada dövlətlərarası münasibətlər həddən artıq gərginləşmişdi. Türkiyə və Yunanıstan arasında başlanan müharibə, Türkiyənin əyalətlərində Avropa dövlətləri tərəfindən qızışdırılan üsyanlar, Türkiyə ilə Balkan dövlətləri – Bolqarıstan, Serbiya, Çernoqoriya və Rumıniya arasında 1912-1913- cü illərdə başlanan hərbi əməliyyatlar və ən başlıcası bütün bu proseslərdə əsas Avropa dövlətlərinin mövqeləri İkinci dünya müharibəsini qaçılmaz edirdi. Birinci dünya müharibəsinin əsas hərəkətverici qüvvəsini Vestfal sülhündən başlayaraq XX əsrin əvvəlinə qədərki dövrdə milli haqları digər Avropa nəhəngləri tərəfindən tapdanan və müstəmləkə bölgüsündə ən az pay alan Almaniya təşkil edirdi. Onun əsas müttəfiqləri Avstriya-Macarıstan, Balkan müharibələrindən narazı qalan və demək olar ki, dağılan Osmanlı imperiyası (Türkiyə), eyni zamanda Balkan müharibəsində bəzi ərazi itkilərinə məruz qalan Bolqarıstan idi. Almaniyanın daimi müttəfiqi İtaliya bu müharibədə əvvəl neytral mövqe tutdu. 1915-ci ildən isə İngiltərə, Fransa və Rusiyanın daxil olduğu Antanta tərəfindən müharibəyə qoşuldu. Birinci dünya müharibəsi başlayan kimi, Yaponiya Almaniyanın Uzaq Şərq müstəmləkələrini ələ keçirmək üçün Almaniya-Avstriya-Macarıstan blokuna qarşı müharibəyə qoşulur. Bundan başqa, bu və ya digər tərəfə öz münasibəti ilə fərqlənən ABŞ, Belçika, Kanada, Misir, Portuqaliya, Rumıniya, Yunanıstan və Çin də bu müharibəyə cəlb edilirlər. Beləliklə, Avropada iki qarşıduran blok arasında başlanan müharibə dünya müharibəsinə çevrilir. Dünyanın 1,5 milyard əhaliyə malik 36 dövləti müharibəyə cəlb edilir. 70 milyon əsgər və zabitin iştirak etdiyi bu müharibə bəşəriyyətə 10 milyon öldürülmüş və 20 milyon yaralanmış insan itkisi ilə başa gəldi. Müharibənin dağıntıları indiyə qədər bəşəriyyətin gördüyü ən qanlı, fəlakətli və dəhşətli faciə idi. Bundan başqa, 1917-ci ildə Rusiyada dünyanı lərzəyə salan, əvvəl burjua-demokratik, sonra isə proletar inqilabı (oktyabr) baş verdi, Rusiya imperiyası dağıldı və planet ideoloji-sinfi münasibətlərə görə iki düşərgəyə parçalandı. Rusiyanın müharibədən çıxması Fransa və İngiltərəni çətin vəziyyətə saldı. Məhz onların təhriki ilə 1917-ci ildə o vaxta qədər Antantaya maliyyə dəstəyi verən ABŞ Almaniyaya müharibə elan edir və Antanta tərəfdən müharibəyə qoşulur, Avropaya özünün 30 minlik ordusunu yeridir. Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|