Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 İtaliyaya məxsus keçmiş ərazilərin onlara geri qaytarılması tələbini belə uzaqgörən manevrlər sırasına aid etmək olardı. ABŞ Prezidentinin bu təklifləri istənilən halda o zamankı dünya siyasətində məhz Amerikanın mövqelərinin möhkəmləndirilməsinə, ayrı-ayrı ölkələrin məhz onun tərəfinə keçməsinə, həmin vaxt üçün dünya ticarətinin əsasını təşkil edən ABŞ tacirlərinə azad şərait yaradılmasına və nəhayət, separat, gizli danışıqlara imkan verilməməsinə xidmət edirdi. Göründüyü kimi, Avropada və dünyada yeni dövlətlərarası münasibətlərin formalaşmasında önəmli rolu 1918-ci il üçün tam zəifləmiş Rusiya, müharibədə çoxlu hərbi və iqtisadi itkilərə məruz qalmış İngiltərə, Fransa, müharibəni uduzmuş Almaniya, Avstriya və başqa dövlətlər deyil, məhz ABŞ oynayır və getdikcə mövqelərini gücləndirirdi. Məhz bu ölkə İngiltərə və Fransa ilə bəzi məsələləri (onların marağını təmin etmək baxımından) razılaşdırmaqla müharibədən sonrakı Avropa və dünya siyasətinin strategiyasını diqtə edirdi. Bu strategiyanın əsas mahiyyəti Vaşinqtonun təkliflərindən də göründüyü kimi, dünyada müharibələrin və inqilabların qarşısını almaq, gizli bloklaşmaları və qarşıdurmaları dayandırmaq, azad ticarət və azad iqtisadi rəqabətin yolundan bütün maneələri aradan qaldırmaq, Avropada və dünyada aparıcı dövlətlərin güc balansını tənzimləməkdən ibarət idi. ABŞ nə qalib gəlmiş İngiltərə və Fransanın tam güclənməsini, nə də məğlub olmuş Almaniyanın tam zəifləməsini istəmirdi. Vaşinqton Avropa dövlətlərinin gücünü artmaqda olan Sovet Rusiyasının inqilab təhlükəsinə yönəltmək, bolşevik inqilabını onların vasitəsilə əzmək istəyirdi. Özü isə getdikcə İngiltərəni və Yunanıstanı dəniz və okeanlardan, Fransa, Almaniya və İtaliyanı zəngin təbii ehtiyat qaynaqlarından, qalan dövlətləri isə dünya ticarət və müstəmləkə ərazilərindən sıxışdırmaq yolunu tutmuşdu. Eyni zamanda, ABŞ Almaniyanı tam dağılmaqdan qorumaqla onu gələcəkdə İngiltərə və Fransaya qarşı bir silah kimi istifadə etmək istəyiridi. 1918-1922-ci illərdə (Versaldan-Vaşinqtona qədər) aparılan danışıqlar və bağlanan sazişlərdə ABŞ özünün 14 maddəlik tələblərini demək olar ki, tam reallaşdırdı və üstəlik Vaşinqtonun hegemon olduğu “Millətlər Liqası” adlanan hökumətlərarası beynəlxalq təşkilat da yaratdı. Beləliklə, Birinci dünya müharibəsinin nəticəsi olaraq beynəlxalq münasibətlərin “Versal-Vaşinqton” sistemi yaradıldı ki, bunun da əsas strategiyasını ABŞ müəyyən edirdi.
45
QATILMAQ CƏHDLƏRİ: AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURİYYƏTİNİN XARİCİ SİYASƏTİ (1918-1920-Cİ İLLƏR) Azərbaycan Vestfal (1648) sisteminə qədər çox mürəkkəb bir inkişaf dövrü keçmişdir. Əhəmiyyətli ərazi xarakteristikasına malik olan Xəzər hövzəsi, Cənubi Qafqaz, Anadolu və Mərkəzi Asiya bölgəsi daim xarici dövlətlərin, məşhur sərkərdələrin diqqətini çəkmiş və onların işğalçı yürüşlərinin obyekti olmuşdur. Buna baxmayaraq, hələ eramızdan əvvəl Azərbaycan ərazisində qədim dövlətlər yaranmış (Manna, Atropatena, Albaniya) və müəyyən dövrlərdə müstəqil xarici siyasət yürütmüşlər. Bununla belə, Azərbaycan dövlətləri nə qədər ciddi müqavimət göstərsələr də, müxtəlif tarixi mərhələlərdə yadelli işğalçıların, daha güclü region dövlətlərinin, böyük imperiyaların hökmranlığı altında yaşamağa məcbur olmuşlar. Bizim eradan əvvəl Azərbaycan uzun müddət Midiya, Əhəmənilər, Sasani imperiyaları tərkibində olmuş, VII əsrdən başlayaraq Ərəb Xilafətinin hakimiyyəti altına kecmişdir. Ərəb Xilafətinin süqutundan sonra Azərbaycan ərazisində meydana gəlmiş feodal dövlətləri (Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər) IX-XI əsrlərdə xarici aləmlə, qonşu ölkə və xalqlarla müxtəlif yönlü əlaqələr yaratmış və öz mövcudluğunu qorumağa çalışmışlar. Bunun ardınca XI-XII əsrlərdə Azərbaycan Böyük Səlcuq İmperiyası, XIII əsrdən isə Monqol İmperiyasının tərkibinə daxil edilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan xalqı öz inkişaf prosesini dayandırmamış, hətta böyük və fərqli imperiyaların tərkibində belə məxsusi dəyərlərini, milli varlığını qoruyub saxlamağa və inkişaf etdirməyə nail olmuşdur. Elə bu inkişafın nəticəsi idi ki, Azərbaycanda Avropadan daha əvvəl – XV əsrin sonlarından Səfəvilərin siyasəti ilə mərkəzləşmiş milli dövlət hərəkatı başlanmışdır. Bu hərəkatın meydana gəlməsi ücün zəruri əlverişli zəmin isə əvvəlki dövrdə mövcud olmuş Şirvanşahlar dövləti (XVI əsrlər), Atabəylər dövləti (XII-XIII əsrlər), Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri (XV əsr) zamanı baş verən siyasi proseslərin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Həmin dövlətlər mürəkkəb şəraitdə qonşularla və o dövrün digər dövlətləri ilə xarici təmaslar qurmuş, müxtəlif səviyyəli diplomatik əlaqələr yaratmışdılar. Avropada milli dövlət hərəkatının başlanması və Roma dini imperiyasının süqutu ərəfəsində isə Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin timsalında regionun nüfuzlu və sayılan dövlətlərindən birinə çevrilə bilmişdi. Səfəvilər dövləti özünün bütün parametrləri ilə
46 (vahid ərazi, kompakt yaşayan əhali (xalq), əhalinin de-fakto idarə olunması və başqa dövlətlər tərəfindən tanınma) Vestfal prinsiplərinə cavab verirdi və bölgədə müstəqil xarici siyasət fəaliyyəti həyata keçirirdi. Səfəvilər təkcə milli dövlət yaratmaq və onu qorumaqla kifayətlənmir, dövrün tələblərinə müvafiq olaraq öz sərhədlərini genişləndirmək, yeni əraziləri ələ keçirmək siyasəti yürüdürdü. Xüsusən I Şah İsmayılın dövründə (1501-1524) Səfəvilər dövləti bütün Azərbaycan torpaqlarını birləşdirməyə və keçmişdə ayrı-ayrı qonşu imperiyalar tərəfindən tutulmuş digər əraziləri tabe etməyə başlayır. Onun xarici siyasət xətti Osmanlı imperiyasının siyasəti ilə kəsişdiyinə görə iki ölkə arasında uzun müddətli müharibələrə səbəb olmuşdur (1514), (1578-1590 və s.). O zaman Avropa ölkələri və Rusiya tərəfindən də qızışdırılan Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması hər iki dövləti, xüsusən Səfəviləri tədricən zəiflədirdi. I Şah Abbas (1587-1629) Səfəvilərin itirilmiş torpaqlarını geri qaytarmaq, mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq istiqamətində həm daxildə, həm də xarici aləmlə uzun müddət ciddi iş apardısa da, Səfəvilərin əvvəlki sərhədlərini bərpa etmək mümkün olmadı. 1590-cı ildə İstanbulda Osmanlı dövləti ilə bağlanan sülh sazişinə görə (Səfəvi- Osmanlı müqaviləsi) Azərbaycan torpaqları Səfəvilərlə Osmanlılar arasında bölünür. Müqaviləyə əsasən, Azərbaycanın Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Sərab, Marağa və ondan qərbdə yerləşən bütün əraziləri Osmanlı dövlətinə keçir, Xalxal, Ərdəbil, Qaradağ, Talış, Zəncan və Sultaniyə torpaqları isə Səfəvilərdə qalır. I Şah Abbas Səfəvi dövləti tərkibində qalan Azərbaycan torpaqlarını “Azərbaycan vilayəti” adlandıraraq ona öz bəylərbəyini təyin edir. Türklərin tabeçiliyində olan ərazilərə (əsasən azərbaycanlıların yaşadığı torpaqlar) yaxınlığına görə, Səfəvilər paytaxtı təhlükəsizlik baxımından Təbriz və sonra Qəzvindən ölkənin içərilərinə – fars əyalətlərinə (İsfahana) köçürürlər. Səfəvi dövlətinə mənşəcə azərbaycanlılar başçılıq etsələr də (İranda yalnız 1925-ci ildə Pəhləvilərin idarəçiliyə gəlməsi ilə fars mənşəli şahlar ölkə rəhbərliyinə keçir), bu dövlət artıq yavaş- yavaş İran adından çıxış etməyə başlayır. Osmanlı-Səfəvi qarşıdurması və müharibələri Azərbaycan iki hissəyə bölünəndən sonra da dayanmamış və XVII əsrin ilk yarısında davam etmişdir. İtirilmiş torpaqları geri qaytarmağa çalışan Şah Abbas 1603-cü ildə Təbrizi, 1604-1605-ci illərdə Naxçıvanı, Makunu və Araz çayı sahillərindəki torpaqları, İrəvanı, Qarabağı, Sərabı osmanlılardan azad edir və öz dövlətinə birləşdirir. 1607-1616-cı illərdə Səfəvi ordusu Gəncəni, Şirvanı, Dərbəndi ələ keçirir.
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|