Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
34 sərhədlərinin toxunulmazlığı prinsipini təsdiqlədilər. Bundan başqa, Vyanada dövlətlər inqilablardan birgə qorunma, ərazi və başqa problemlərin həlli üçün diplomatik məsləhətləşmələr keçirmək, diplomatik agentlər təyin etmək kimi beynəlxalq və siyasi anlayışlar yaratdılar. Əslində kollektiv təhlükəsizlik anlayışı və onun real məzmuna malik prinsipləri məhz Vyanada yaradılmışdır. Vyana sazişinin mövcudluğu Avropada heç də xalqları və dövlətləri zorla öz bayrağı altında birləşdirmək ideyasının tam iflasına gətirmədi. XIX əsrin sonlarında getdikcə güclənən bəzi Avropa dövlətləri yenidən Napoleonun yolunu davam etdirmək, yeni-yeni müstəmləkələr ələ keçirmək üçün hərəkətə başladılar. Qısa zamanda faktiki olaraq bütün dünya Avropanın müstəmləkəsinə çevrildi və bir neçə Avropa dövləti arasında bölündü. 2. VESTFAL SİSTEMİNİN VƏ MÜSTƏMLƏKƏ REJİMLƏRİNİN BÖHRANI, BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRİN KƏSKİNLƏŞMƏSİ Dünyanın siyasi aləmi və beynəlxalq münasibətlər sistemi XX əsrin əvvəllərində özünün ən gərgin günlərini yaşayırdı. Müstəmləkələr uğrunda mübarizə Avropanın aparıcı dövlətləri olan Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, İtaliya arasındakı ziddiyyətləri son həddə çatdırmışdı. Bu mübarizə dolayısı ilə olsa da, o dövr üçün digər böyük dövlətləri - ABŞ, Rusiya imperiyası, Yaponiya, Avstriya-Macarıstan, Osmanlı imperiyası və başqalarını da əhatə etmişdi. Həmin dövrdə dünya sivilizasiyasının bütövlükdə inkişafı və ayrı-ayrı ölkələrin bu prosesdəki rolu bilavasitə cərəyan edən beynəlxalq münasibətlərdən, dövlətlərarası əlaqələrdən asılı idi. O dövrün böyük dövlətləri ya öz aralarında razılığa gəlib sivilizasiyanın inkişafına qarşılıqlı töhfələrini verməli, deməli, vahid bir beynəlxalq qayda çərçivəsində sonrakı addımlarını nizamlamalı, ya da ki, yeni dünya qarşıdurması qaçılmaz idi. Bu da öz növbəsində dünya sivilizasiyası üçün ciddi təhlükə və fəlakət vəd edirdi. Çünki XIX əsr ərzində dünyada cərəyan edən hadisələrdə əsas rol demək olar ki, bütövlükdə Avropanın İngiltərə, Fransa, Hollandiya, Portuqaliya, Osmanlı imperiyası kimi bir neçə ölkəsinə məxsus idisə, XX əsrdə bu proseslərə Yaponiya, Çin, Rusiya, ABŞ, Almaniya, İtaliya və b. dövlətlər də qoşulurlar. Maraqların kəsişməsi və dünya qarşıdurması meyli gün-gündən açıq-aşkar özünü göstərirdi. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, beynəlxalq münasibətlər sistemi bir qədər də təkmilləşmiş, dövlətlər arasında siyasi, iqtisadi, dini və mədəni əlaqələr intensivləşmişdi. Dünya siyasətini müəyyən edən böyük dövlətlərin etno-demoqrafik tərkibi müstəmləkə 35 xalqlarının hesabına mürəkkəbləşmiş, əhalisinin milli, dini və sosial quruluşu dəyişmişdi. Bütövlükdə dünya əhalisinin sayı da artmış və 1900-cü ildə 1.630 milyon nəfərə çatmışdır. Əgər bütün dünya əhalisinin sayı I-XVI əsrlərdə (on beş əsr ərzində) cəmi 2,5 dəfə artmışdısa, XVI-XIX əsrlərdə (üç əsr ərzində) bu artım 9,6 dəfə olmuşdu. Bu əhalinin 290 milyonu (Rusiyasız) Avropada, 948 milyonu Asiyada, 180 milyonu Afrikada, 145 milyonu Şimali və Cənubi Amerikada, 6,8 milyonu isə Avstraliya-Okeaniyada yaşayırdı. Ölkələr üzrə əhali aşağıdakı kimi bölünürdü: Çin - 475 milyon, Cənubi Asiya ölkələri – 290 milyon, Rusiya – 130 milyon, ABŞ – 76 milyon, Yaponiya – 45 milyon, Almaniya – 43 milyon, Fransa – 41 milyon, İndoneziya – 38 milyon, İngiltərə - 37 milyon əhaliyə malik idi. Ərazisinə görə dünyanın ən böyük müstəmləkə dövləti İngiltərə idi. Bu ölkədə XV əsrdən başlayaraq kapitalist münasibətlərinin inkişafı və mərkəzləşmiş dövlətin yaradılması, 1642-1649-cu illərdə baş verən burjua inqilabı və sonrakı inkişaf İngiltərəni o dövrün ən güclü və qüdrətli dövlətinə çevirmişdi. Dünya dənizlərində tam hökmranlıq əldə edən İngiltərə ən çox müstəmləkə ələ keçirə bilmişdi. Hindistan, Avstraliya, Kanada, Yeni Zelandiya, İrlandiya və b. müstəmləkələrə sahib olan bu ölkə özünün 37 milyon əhalisi ilə 500 milyondan çox müstəmləkə əhalisini idarə edirdi. Ərazisinə görə ikinci imperiya Rusiya idi. Yer kürəsinin quru ərazisinin 6/1-i bu imperiyanın tərkibində olsa da, əhalisi yer kürəsi əhalisinin cəmi 8%-ni təşkil edirdi. Rusiya imperiyasının tərkibinə Avropa Rusiyası, Polşa çarlığı, Finlandiya knyazlığı, Qafqaz diyarı, Sibir, Orta Asiya vilayətləri daxil idi. Avropada İngiltərədən sonra ən güclü dövlət Fransa idi. XX əsrin əvvəllərində bu ölkənin müstəmləkə ərazilərinə Qabon, Konqo, Madaqaskar, Seneqal, Çad, Əlcəzair, Fransa Polineziyası daxil idi. Milli birliyin və mərkəzləşmiş milli dövlət maraqlarının formalaşması baxımından Almaniya və İtaliya bir qədər geridə qalsalar da, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində bu ölkələr də “günəş altında yer” axtarmaq iddialarını açıq-aşkar nümayiş etdirməyə başlamışdılar. Bu da müvafiq olaraq onların İngiltərə və Fransa ilə gələcək toqquşmalarını şərtləndirirdi. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq, getdikcə Avropa və dünya miqyasına daha tez-tez müdaxilə edən yeni bir güclü dövlət də meydana çıxır ki, bu da ABŞ idi. Bu dövlət sürətlə dünya siyasətinin güclü və nəhəng faktoruna çevrilməyə başlayır və tədricən öz məxsusi maraqlarını ortaya qoyur.
36 XX əsrin əvvəllərində dünyanın sənaye, iqtisadi, mədəni, elmi-texniki inkişafının əsas mərkəzləri və hərəkətverici qüvvələri İngiltərə, Fransa, Almaniya, İtaliya, Rusiya, Yaponiya və ABŞ kimi böyük dövlətlər idi. Məhz elə bu dövrdə dünyada dövlətlərarası təbəqələşmə - varlı və yoxsul dövlətlərə ayrılma prosesi sürətlənir. Ən güclü dövlətlər artıq dünyanın geniş ərazilərini işğal edərək, özünün müstəmləkəsinə çevirmiş, təbii sərvətlərə və əmək resurslarına sahib çıxmışdılar. Əslində dövlətlərin iqtisadi gücü və milli gəliri də malik olduğu ərazilərlə bilavasitə bağlı idi. Odur ki, istənilən dövlətin yeni ərazi iddiası dərhal başqa dövlətlə konfliktə səbəb olurdu və müvafiq olaraq hərbi toqquşma yaradırdı. Dövlətlərin iqtisadi gücü XX əsrin əvvəllərində, ilk növbədə, nə qədər qızıl, gümüş, kömür, metal və neft əldə etmələri ilə ölçülürdü. Bu baxımdan, təbii ehtiyatlarla zəngin ərazilərə sahiblik uğrunda dövlətlərarası mübarizələr getdikcə kəskinləşirdi. XIX əsrin sonunda (1898) ilk belə toqquşmalar İspaniya-ABŞ arasında Karib hövzəsi uğrunda, bir il sonra isə Cənubi Afrikanın qızıl yataqları uğrunda İngilis- Bur müharibəsində baş vermişdir. Artıq imperiya iddiaları və yeni-yeni müstəmləkələr ələ keçirmək istəyi elə bir həddə çatmışdı ki, Vestfal sistemi dövlətlərarası münasibətləri tənzimləmək gücündə deyildi. İqtisadi maraqlar bütün sədləri, siyasi və diplomatik amilləri kölgədə qoymuşdu. Bu dövrdə İngiltərə və Rusiya arasında Orta Asiya, Qafqaz, İran körfəzi, Balkanlar, Uzaq Şərq və Qara dəniz hövzəsi, Almaniya, Fransa və İngiltərə arasında Baltik dənizi ətrafı, Şərqi və Mərkəzi Avropa, Aralıq dənizi, ABŞ-Rusiya və İngiltərə arasında Uzaq Şərq, Sakit okean və Asiya, ABŞ-İspaniya arasında Karib hövzəsi, Filippin, Rusiya və Yaponiya arasında Uzaq Şərq və digər ərazilər, maraq dairələri uğrunda ciddi mübarizə gedirdi. Bu dövlətlərin hər biri digər dövlətlərlə gizli danışıqlar aparır və gizli müqavilələr bağlayır, öz rəqiblərini zəiflətmək və sıxışdırmaq üçün manevrlər edirdilər. XX əsrin əvvəlində Avropanın aparıcı dövlətləri artıq açıq-aşkar bir-birinə qarşı müharibəyə hazırlaşmağa və hərbi bloklar yaratmağa başlayırlar. Rusiya, Fransa və İngiltərə bir tərəfdə, Almaniya, Avstriya və İtaliya digər tərəfdə öz hərbi və iqtisadi güclərini birləşdirməyə can atırdılar. Asiya, Sakit okean hövzəsi və Uzaq Şərq məsələləri ilə bağlı maraqlar dairəsində ABŞ və Yaponiya da yaranmış bloklarla bu və ya digər danışıqlara müdaxilə edirdi. Avropada, Asiyada və Sakit okean hövzəsində zəifləyən dövlətlərin müstəmləkələrini məhz bu dövlətlər yavaş-yavaş öz təsir dairələrinə salırdılar. Məsələn, o dövrdə zəifləyən və öz müstəmləkələrini idarə edə bilməyən İspaniyanın nəzarətində olan Filippini, Karib hövzəsini, Kaqayan, Zulu və Sibutunu ABŞ, Karolin, Marian və Palau adalarını Almaniya ələ keçirir. 1905-ci ildə
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|