Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 6. MÜASİR DÜNYA SİYASƏTİ VƏ BEYNƏLXALQ TƏŞKİLATLAR
- Beynəlxalq təşkilatlar
- Beynəlxalq Hökumətlərarası Təşkilatların (BHAT)
- Beynəlxalq Qeyri-Hökumət Təşkilatları (BQHT)
147
Qlobal dünyanın tələblərinə müvafiq olaraq dövlətlərarası əlaqələrin getdikcə genişlənməsi və intensivləşməsi, daxili və xarici siyasət arasında qarşılıqlı asılılığın artması demokratikləşmənin şərtlərinin və kompleks faktorlarının reallaşmasını artıq bir ölkə çərçivəsində qeyri-mümkün edir və onun tənzimlənməsi istər-istəməz transmilli xarakter alır. Demokratik dövlətlər öz dairələrinə, qarşılıqlı əlaqələrinə əsasən o dövlətləri cəlb etmək istəyirlər ki, onların demokratikləşmə prosesləri daha çox ümumi standartlara cavab verir. Beləliklə, demokratikləşmə milli seçim və fəaliyyət çərçivəsini aşaraq, ümumdünya və transmilli tendensiyaya transformasiya edir. Dünya politoloqları demokratikləşmənin transmilli xarakteri məsələsində yekdil olsalar da, onun gələcək nəticələrinin proqnozlaşdırılması baxımından bir neçə fikir irəli sürürlər. Bir qrup tədqiqatçı hesab edir ki, dünyanın demokratikləşməsi dövlətlərarası münasibətlər sahəsində mövcud olan münaqişələrin aradan qalxmasına, dünyada sülh və ümumi tərəqqinin təmin olunmasına xidmət edəcək. Onların fikrinə görə, hazırkı dünyada insanlar və dövlətlər arasında baş verən bütün münaqişələrin və anlaşılmazlıqların kökündə “qeyri-demokratik” rejimlər dayanır. Digər qrup tədqiqatçılar hesab edir ki, demokratikləşmə prosesi transmilli xarakter kəsb etsə də, Vestfal sistemindən başlayaraq dövlətlərarası səhnədə cərəyan edən 350 illik tarix sübut edir ki, bu prosesin başında “millət-dövlət” faktoru dayanaraq insanlığı idarə etmişdir. Onların fikrinə görə, “dövlət-millət” faktoru son dövrlərdə qloballaşma nəticəsində müəyyən qədər sıxışdırılır və bu işdə beynəlxalq institutların rolu genişləndirilir. Beləliklə, fikir ayrılığı yaradan məsələ odur ki, demokratik dövlətlərin sayının artması və fəaliyyət dairələrinin genişlənməsi onların bütün suveren dövlət haqlarının (BMT Nizamnaməsinə uyğun olaraq) qorunması yolu ilə gedəcək, yoxsa beynəlxalq qurumların bu işi tamamilə öz əlinə alması ilə müşahidə olunacaq. Şərti olaraq “kosmopolit demokratiya” adlandırılan belə prosesdə demokratiyanın həm normalarının hazırlanması, həm də bütün dövlətlərin ərazisində bu normaların tətbiqinə nəzarət edilməsi beynəlxalq hökumətlərarası və qeyri-hökumət təşkilatlarına həvalə edilir ki, bu da ənənəvi “dövlət-millət” hüquqlarının məhdudlaşdırılması kimi qiymətləndirilir. Qloballaşma prosesi dövlətlər arasından iqtisadi, siyasi, sosial, maliyyə, informasiya sədlərinin silinməsini, universal qanunvericilik və dövlətlərarası münasibətlər sisteminin yaranmasını stimullaşdırdığı kimi, əlbəttə, demokratiya və demokratikləşmə sahəsində də universal dəyərlərin formalaşması və tətbiqini sürətləndirir. Son on ildə dünyada demokratik dövlətlərin sayının sürətlə artması və 148
beynəlxalq münasibətlər sistemində onların dairəsinin və nüfuzunun genişlənməsi artıq bir tendensiya kimi müşahidə olunur.
Müasir dünyada beynəlxalq münasibətlər sisteminin ənənəvi aktorları hesab olunan milli dövlətlərlə yanaşı, beynəlxalq təşkilatların rolu da getdikcə genişlənir. Hazırda beynəlxalq təşkilatlar mürəkkəb bir sistem təşkil edərək dövlətlərarası münasibətlərdə, xüsusən dünyada gedən siyasi proseslərdə özünəməxsus rol oynayırlar. Onların beynəlxalq həyata mühüm və həlledici təsir göstərməsi müxtəlif tarixi mərhələlərdən keçərək, müasir dövrdə bu münasibətlərin institutlaşmasında, dövlətlərarası qarşılıqlı əlaqələrin və əməkdaşlığın yaranmasında ciddi faktora çevrilmişdir.
mədəni proseslərdə, dövlətlərarası münasibətlərin inkişafı və möhkəmlənməsində mühüm rol oynayırlar. Onların yaranması tarixi gerçəkliyin tələblərindən irəli gəlir və beynəlxalq səviyyədə qlobal məsələlərin, dövlətlərarası münasibətlərin tənzimlənməsinə əsaslı şəkildə təsir göstərir. Bu təşkilatların yaranması tarixi eramızdan əvvəlki dövrə gedib çıxır. B.e.ə. IV əsrdə qədim Yunanıstanda şəhər-dövlətlər arasında yaranan birlikləri, tayfalar və şəhərlər arasında təşəkkül tapan dini-siyasi ittifaqları müasir beynəlxalq təşkilatların ilk sələfləri hesab etmək olar. Orta əsrlərdə Hanzey Ticarət Birliyi, XIX əsrin əvvəllərində Almaniya Vergilər İttifaqı kimi qurumlar dövlətlərarası vergi münasibətlərini tənzimləmək məqsədi ilə yaradılmışdır. 1815-ci ildə Reyn şəhərində təsis olunan Gəmiçiliyə Dair Mərkəzi Komissiya ilk hökumətlərarası beynəlxalq təşkilata çevrildi. Artıq XIX əsrin II yarısından etibarən beynəlxalq təşkilatlar dövlətlərarası münasibətlər sistemində tədricən aparıcı yer tutmağa başladılar. Birinci dünya müharibəsindən (1914-1918) sonra Millətlər Liqası (1921), BMT (1945) kimi qurumların meydana gəlməsi isə XX əsrin I yarısında beynəlxalq birliklərin artıq təşkilati və siyasi baxımdan təkmilləşməsinin göstəricisi oldu. Beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsində Beynəlxalq Hökumətlərarası Təşkilatların (BHAT) təsiri özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Bu təşkilatların beynəlxalq münasibətlər sistemində rolunu araşdıran və məsələ ilə bağlı müxtəlif mövqelərdən çıxış edən siyasi cərəyanlar vardır. Məsələn, siyasi realizm cərəyanının
149
nümayəndələri hesab edir ki, beynəlxalq təşkilatlar ona üzv olan dövlətlərin siyasi və iqtisadi maraqlarını əks etdirsə də, onların xarici siyasət kursunun dəyişməsinə səbəb ola biləcək təsirə malik deyillər. Transmillətçilik məktəbinin nümayəndələri isə BHAT-ın xarici siyasət sahəsinə yeni keyfiyyət gətirdiyini bildirərək, onların qlobal problemlərin həllinə də mühüm təsir göstərdiyini qeyd edir. Liberal institusionalizm cərəyanının tərəfdarları isə BHAT-ın onlara üzv olan dövlətlərin maraqlarını əks etdirdiyini və bu sahədəki qarşılıqlı münasibətləri tənzimlədiyini qeyd edir. Beynəlxalq Qeyri-Hökumət Təşkilatları (BQHT) uzunmüddətli inkişaf yolu keçmişlər. Hələ XIX əsrdən etibarən Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi tipli humanitar təşkilatların yaranması və beynəlxalq münasibətlər sahəsinə təsiri özünü göstərməyə başlamışdır. XX əsrdə isə BQHT-lər beynəlxalq münasibətlərdə tədricən iştirak etməyə və dövlətlərarası əməkdaşlığın formalaşmasına, bəşəriyyəti narahat edən qlobal problemlərin həllinə təsir göstərməyə başlayır. Ümumiyyətlə, XX əsrdə BQHT-lər xarakterindən asılı olmayaraq istər sayca, istərsə də strukturlaşma baxımından böyük inkişaf yolu keçmişlər. Beynəlxalq təşkilatların təsnifatı, bir qayda olaraq üç prinsip üzrə aparılır: 1) üzvlük prinsipləri (üzvlərin statusuna görə); 2) coğrafi prinsiplər (fəaliyyət məkanı üzrə); 3) funksional prinsip (funksiyasına görə). Birinci qrupa üzvlük prinsipləri üzrə Beynəlxalq Hökumətlərarası Təşkilatlar (BHAT) və Beynəlxalq Qeyri-Hökumət Təşkilatları (BQHT) daxildirlər. Bu təşkilatlar eyni zamanda ikinci təsnifata da daxil olaraq, fəaliyyət göstərdikləri məkana görə beynəlxalq (bütün dünya miqyasında fəaliyyət göstərən), regional (konkret bir regionda fəaliyyət göstərən), subregional (bir neçə regionda fəaliyyət göstərən) və s. qruplara ayrılırlar. Bunlardan, məsələn, milli hökumətlərin təmsil olunduğu və dövlətlərarası müqavilələrin nəticəsində meydana gələn BMT, Dünya Bankı, NATO, Avropa İttifaqı, Avropa Şurası, MDB kimi təşkilatlar BHAT-lara, konkret şəxslərin və yaxud ictimai birliklərin yaratdığı Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsi, Beynəlxalq Olimpiya Komitəsi, Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatı, Beynəlxalq Siyasi Elmlər Assosiasiyası və s. kimi qurumlar isə BQHT-lərə aiddirlər. Eyni zamanda, dünyada Beynəlxalq Əmək Təşkilatı kimi birliklər də vardır ki, onları birmənalı şəkildə hökumətlərarası və yaxud qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatlarından hansınasa aid etmək mümkün deyil. Yaxud yüzdən çox ölkənin polis təşkilatının təmsil olunmasına və cinayətkarlara qarşı beynəlxalq səviyyədə mübarizə aparmaq məqsədilə yaradılmasına baxmayaraq, Beynəlxalq Kriminal Polis Təşkilatı Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|