Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QLOBAL İQTİSADİ VƏ SOSİAL TƏŞKİLATLAR
- Ümumdünya Bankının
- Ümumdünya Ticarət Təşkilatıdır (ÜTT)
- Avropa İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (AİƏT
- İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT)
- Davos Beynəlxalq İqtisadi Forumu (DBİF
150
(İnterpol) hüquqi baxımdan qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatları qrupuna daxildir. Buna görə də, birmənalı olaraq hökumətlərarası və qeyri-hökumət beynəlxalq təşkilatları arasındakı dəqiq sərhədləri və onları bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətləri tam dolğunluqla müəyyənləşdirmək çətindir. Bu xüsusiyyəti Avropa Teleradio Verilişləri İttifaqına da şamil etmək olar. Belə ki, bu təşkilatda dövlət teleradio kampaniyaları təmsil olunmasına baxmayaraq, qurum beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatı hesab olunur. Coğrafi prinsip baxımından beynəlxalq təşkilatlar qlobal, subregional və regional təşkilatlara bölünürlər. Bəzi hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatlar da qlobal təşkilatların strukturuna daxil edilirlər. Bu zaman hökumətlərarası beynəlxalq təşkilatların dünyanın bütün regionlarını əhatə etməsi və onların fəaliyyətinin daha genişmiqyaslı olması nəzərə alınır. Tarixi təcrübə göstərir ki, bəzən dünya dövlətləri qlobal təşkilatlardan daha çox regional qurumlarda təmsil olunmağa üstünlük verirlər. Bu meyl regional təşkilatlara üzvlüyün həm hüquqi baxımdan asanlığı, həm də bu məsələdə maddi xərclərin azlığı və təşkilatın səmərəli fəaliyyəti ilə bağlıdır. Dünya dövlətlərinin BHAT və BQHT-də təmsil olunmaları kəmiyyət baxımından müxtəlifdir. Məsələn, ABŞ, Qərbi Avropa ölkələri, Kanada, Avstraliya və Yaponiya kimi dövlətlər üzvlük nöqteyi-nəzərindən BHAT-larda üstünlük təşkil edir və üzvlük haqqı ödəyirlər. Afrika və Asiya dövlətləri isə həmin təşkilatlarda zəif, BQHT-lərdə isə fəal təmsil olunurlar. Bunun əsas səbəbini həmin dövlətlərin müstəmləkə asılılığından bir qədər gec yaxa qurtarması və BQHT-lərə üzvlüyün maliyyə baxımından daha asan olması ilə bağlayırlar. Afrika və Asiya dövlətləri daha çox əsasən böyük dövlətlər tərəfindən maliyyələşən və üzvlük haqqı tələb olunmayan BQHT-də təmsil olunurlar. Eləcə də, bəzi beynəlxalq təşkilatlar qlobal xarakter daşımasına baxmayaraq, müxtəlif regional dövlətləri və OPEK kimi qurumları da üzvlüyə qəbul edirlər. Göründüyü kimi, beynəlxalq təşkilatlara üzvlük məsələsində coğrafi prinsiplərlə yanaşı, siyasi və iqtisadi faktorların da təsiri böyükdür. Funksional baxımdan beynəlxalq təşkilatlar iki qrup üzrə: ümumi (çoxfunksiyalı) və xüsusi (konkret məqsədli) səlahiyyətli təşkilatlara ayrılırlar. BHAT və BQHT-lərın sırasında xüsusi səlahiyyət daşıyan qurumlar da vardır. Məsələn, genişmiqyaslı sosial, iqtisadi, siyasi məsələlərin həlli ilə məşğul olan ümumi səlahiyyətli BHAT-larla (BMT, Afrika Birliyi Təşkilatı, Amerika Dövlətlərinin Təşkilatı) yanaşı, müqayisədə daha çox xüsusi funksiyaları yerinə yetirənlər də (NATO, Dünya Bankı, YUNESKO) mövcuddur. Yaxud iqtisadi məsələlərlə məşğul olan təşkilatlar böyük üstünlüyə malik olaraq, BHAT üzvlərinin yarısından çoxunu təşkil edirlər. 151
Müasir dövrdə dünyada beynəlxalq təşkilatların funksional baxımdan müxtəlif qruplar üzrə bölünməsi əslində nisbi xarakter daşıyır. Belə ki, NATO kimi təşkilat hərbi- siyasi məqsədlər üçün yaradılmasına və bu istiqamətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, dünya siyasəti, konfliktlərin nizamlanması, elmi-texniki, iqtisadi və s. məsələlərlə də məşğul olur. Eləcə də, bu cəhəti Ümumdünya Bankına aid etmək olar. Bu təşkilat maliyyə və iqtisadi vəzifələri yerinə yetirməklə yanaşı, həm də ətraf mühitin müdafiəsi məsələləri ilə məşğul olur.
1944-cü ildə beynəlxalq təşkilatların Bretton-Vuds sisteminin yaranması dövlətlərarası maliyyə və iqtisadi münasibətlərin inkişafında böyük hadisə oldu. Belə ki, həmin il ABŞ-ın Bretton-Vuds şəhərində Birləşmiş Millətlərin valyuta və maliyyə Konfransında Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) və Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının (BYİB) yaradılması qərara alındı. Bretton-Vuds sisteminin yaradılmasını stimullaşdırmaqla ABŞ II Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə Avropada və dünyada beynəlxalq iqtisadi vəziyyəti tənzimləmək məqsədi güdürdü. Lakin 1971-ci ildə ABŞ-da dolların qızıla azad mübadiləsi aradan qaldırıldıqdan sonra Bretton-Vuds sistemi öz fəaliyyətini dayandırdı. BVF və BYİB-ın mövqeləri isə möhkəmləndi və onlar dünyada qlobal iqtisadi təşkilatlar səviyyəsinə qədər yüksəldilər. Hazırda BVF dövlətlərarası valyuta-maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsində aparıcı rol oynayır və üzv ölkələrin maliyyə sisteminin təkmilləşdirilməsində xüsusi yer tutur. Xüsusilə, Fond dövlətlərin maliyyə-pul siyasətinin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsi ilə bağlı vahid konsepsiya və monetarizm prinsipinə əsaslanaraq onlara dəyərli tövsiyələr verir. Beynəlxalq münasibətlər sistemində mühüm yer tutan Ümumdünya Bankının tərkibinə BYİB, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası, Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası, İnvestisiya Təminatları üzrə Çoxtərəfli Agentlik və s. daxildir. Bu təşkilatlar zəif inkişaf etmiş dövlətlərin sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün onlara uzunmüddətli istiqrazlar verir. Bu zaman həmin dövlətlər sosial və iqtisadi inkişafa nail olmaq üçün Bankın tövsiyələrini nəzərə alırlar. Hazırda 180 dövlət Ümumdünya Bankı ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bank həmin dövlətlərdə sosial-iqtisadi tərəqqiyə nail olmaq üçün müxtəlif maliyyə layihələri və inkişaf proqramları həyata keçirir. BVF isə dünyada valyuta sabitliyinə və valyuta siyasətinə nəzarət edir. 152
Müasir beynəlxalq münasibətlərdə və dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesində aparıcı yer tutan qurumlardan biri də Ümumdünya Ticarət Təşkilatıdır (ÜTT). 1995-ci il yanvarın 1-də fəaliyyətə başlayan bu təşkilatın əsas məqsədi dünya ticarətini liberallaşdırmaqdan ibarətdir. ÜTT-nin üzvü olan bütün dövlətlərin üzərinə “çoxtərəfli ticarət sazişi” adlanan 18 sazişin tələblərini yerinə yetirmək vəzifəsi düşür. BHAT və BQHT-lərin yaranması və inkişafı əsasən İkinci dünya müharibəsindən sonrakı dövrə təsadüf edir. Bu həmin dövrdə dünya birliyinin üzləşdiyi müxtəlif problemlərin, sosial-iqtisadi böhranların, dövlətlərarası münaqişələrin aradan qaldırılmasının zəruriliyindən doğurdu. Məsələn, 1948-ci ildə yaradılan Avropa İqtisadi
vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün ölkələrarası münasibətləri tənzimləmək dururdu. Bu təşkilatla yanaşı, yenə də zərurətdən doğan daha bir beynəlxalq təşkilat - ABŞ və Qərbi Avropa ölkələri, eləcə də Şərqi Avropa dövlətlərinin birgə sosial-iqtisadi inkişafına nail olmağı nəzərdə tutan İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı (İƏİT) yaradılmışdır. Hazırda 29 ölkənin təmsil olunduğu bu təşkilat dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin daha səmərəli olması və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsi yönündə fəaliyyət göstərir. İƏİT ona üzv olan dövlətlərin üzləşdiyi problemlərin qarşılıqlı inam və əməkdaşlıq əsasında həll edilməsinə çalışır. Bu təşkilat dünyada gedən qlobal iqtisadi prosesləri nəzərə alıb, üzv ölkələrin sosial və iqtisadi siyasətinin çevik, səmərəli həyata keçirilməsini təmin edir. Müxtəlif tarixi dövrlərdə İƏİT-in qarşısında dayanan vəzifələr də xüsusi cəhətləri ilə bir-birindən fərqlənir. Məsələn, əgər 1960-cı illərdə İƏİT daha çox maliyyə və vergi siyasəti ilə məşğul olurdusa, 1970-ci illərdə bu qurum sosial-iqtisadi böhranın aradan qaldırılması üçün anti-inflyasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsinə daha çox üstünlük verirdi. 1980-90-cı illərdə İƏİT-in fəaliyyət məkanı daha da genişləndi. Həmin dövrdə investisiya qoyuluşunda və ticarətdə proteksionizmə qarşı mübarizə aparmaq, iqtisadiyyatda və sənayedə yeni texnologiyaların tətbiqinə nail olmaq, ətraf mühitin mühafizəsi kimi məsələlər İƏİT-in əsas diqqət mərkəzində dayanırdı. Qeyri-formal beynəlxalq strukturların da beynəlxalq münasibətlərdə xüsusi yeri vardır. Qlobal miqyasda sosial-iqtisadi məsələlərin həllinə və iqtisadi inteqrasiya proseslərinə mühüm təsir göstərən bu cür təşkilatların yaranması tarixi əsasən XX əsrin II yarısından başlayır. Belə təşkilatlardan biri 1970-ci ildə yaranan Davos Beynəlxalq
öz qarşısına dünyanın müxtəlif regionlarında müvafiq hüquqi biliklərin artırılması ilə Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|