Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
155
həmin siyasət davam etdirilir. Süni şəkildə yaradılmış Dağlıq 
Qarabağ problemi də, Rusiyanın müdafiə etdiyi Ermənistanın 
(143) Azərbaycana  ərazi iddiaları  və  işğalının mahiyyəti də, 
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini həll 
etməyin çətinliyi də bununla bağlıdır. 
XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan İranla Rusiya arasında 
bölüşdürüldü.  Şimali Azərbaycanın tərkibində  Bərdə  də 
Rusiyanın tabeliyinə keçdi. Gülüstan (1813-ci il) və 
Türkmənçay (1828-ci il) müqavilələrindən sonra Azərbaycanın 
şimal hissəsinə öz müstəmləkəsi kimi baxan Rusiya bu bölgənin 
təbii sərvətlərindən xammal kimi istifadə etməyə, sənaye 
mallarına tələbatını Rusiya istehsalı vasitəsilə ödəməyə başladı. 
Bu məqsədlə  də  Şimali Azərbaycanda, o cümlədən Bərdədə, 
sənaye müəssələrinin yaradılmasına «ehtiyac qalmadı». İqtisadi 
inkişafdan geri qalan Şimali Azərbaycanın digər  şəhərləri kimi 
Bərdə  də  nəinki inkişaf etmədi,  şəhər olaraq mövcudluğunu 
itirmək səviyyəsinə endi. 
Araşdırmalar həmin dövrə dair heç bir mənbədə Bərdənin 
adının  şəhərlər sırasında çəkilmədiyini göstərir. Tarixi 
ədəbiyyatda Bərdəyə aid məlumatlarda o, Cavanşir və  Şuşa 
qəzalarına daxil olan məntəqələr kimi qeyd edilir. Çox az hallar-
da isə Bərdənin indi böyük kəndərindən biri olan Lənbərənin adı 
çəkilir (208; 176, s.120-122; 319). 
XIX  əsrin sonlarında  Şimali Azərbaycanın umumi 
əhalisinin 25 %-ə  qədəri  şəhərlərdə, qalan 75 %-i kəndlərdə 
yaşayırdı. Həmin dövrin tarixinə dair məlumatlarda 200 mindən 
artıq  əhalisi olan bir şəhər – Bakı, 40-60 mindən artıq  əhalisi 
olan 3 şəhər – Gəncə, Nuxa (indiki Şəki) və Şuşa, 20-40 mindən 
artıq əhalisi olan iki məntəqə – Quba, Şamaxı, 5-20 mindən artıq 
əhalisi olan 12 məntəqə qeyd edilir ki, bunlardan biri də Bərdə 
idi. 

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
156
IV FƏSİL 
 
 BƏRDƏNİN MADDİ  
VƏ MƏNƏVİ MƏDƏNİYYƏTİ 
 
 
4.1. Maddi mədəniyyət.  
 
Tarixi tədqiqatların  əsas vəzifələrindən biri xalqın maddi 
və  mənəvi nailiyyətlərinin öyrənilməsidir. Yuxarıda qeyd et-
diyimiz kimi, qədim Kür-Araz mədəniyyətinin bünövrəsi 
üzərində inkişaf etmiş yaşayışın yüksək səviyyəli nəticələri, 
inkişaf nəticəsində yaranmış  sənətkarlıq sahələri və insanların 
yaratdığı maddi mədəniyyət nümunələri – memarlıq abidələri, 
məişət qurğuları, alət və avdanlıqları  Bərdənin maddi 
mədəniyyət tarixinin faktiki  əsasdır (54, s.263-304; 322, s.7-
21). 
Mənbələrdə adı çəkilən ilk orta əsr tikililərinin heç birinin 
dövrümüzə qədər gəlib çatmaması təəssüf doğurur. Lakin az-çox 
məlum olan yazılı  mənbə materialları, arxeoloji qazıntılarla 
öyrənilən qala və digər tikinti bünövrələri və tikinti materialları, 
həmçinin öz formasını xeyli dərəcədə saxlamış orta əsrlərə aid 
yerüstü abidələr mədəniyyət tarixinin öyrənilməsində mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir (53; 109; 154, s.55-85; 234, s.277; 235, 
s.14; 271, s.41; 322, s.3-25; 325, s.112; 346). 

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
157
Qeyd etmək lazımdır ki, qazıntı təbəqələrindən çoxlu miq-
darda müxtəlif növ tikinti materialları – müxtəlif ölçülərdə 
bişmiş kərpic (149; 150; 151; 322) və kirəmit (dam örtüyü) (56; 
152; 325) tapılmışdır. Bərdədə vaxtilə xüsusi tikinti materialları 
istehsal edən sənət ocaqları  şəhərin tikinti-memarlıq cəhətdən 
inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur (149; 150; 151; 322). 
Maddi mədəniyyətin  əsas amillərindən biri şəhərsalma 
mədəniyyəti – şəhərin bünövrəsinin qoyulması  və tikinti-
quruculuq işləridir. Yazılı mənbələrdə Bərdə şəhərinin salınması 
və  bərpası haqqında müəyyən qədər məlumat varsa (136, k.1, 
f.8; 8; 126; 173; 267; 373, s.116) da, onlar şəhərin tarixini 
hərtərəfli və kompleks şəkildə öyrənməyə imkan vermir. 
Yuxarıda bəhs etdiyimiz arxeoloji materiallar Bərdənin qədim 
və erkən orta əsrlər dövründəki şəhər həyatını, daha dəqiq desək, 
şəhərlilərin ictimai mühitini, məişət  şəraitini  əks etdirirsə, 
tikintilər qədim və erkən orta əsr  şəhərlərinin  şəhərsalma 
xüsusiyyətlərinin, tarixi dövrünün öyrənilməsində mühüm rol 
oynayır. 
Arxeoloji qazıntılar zamanı  aşkar edilmiş maddi nümu-
nələr müəyyən dövrlərdə  Bərdənin mədəniyyəti və incəsənəti 
haqqında fikir söyləməyə imkan verir. Həmin nümunələr həm 
sənətkarlıq məhsulları, həm də incəsənət nümunələri kimi Bərdə 
əhalisinin maddi və mənəvi mədəniyyəti baxımından mənbə ro-
lunu oynayır (9; 54; 149; 150; 151; 152; 154; 234; 242; 322; 
324; 325). 
Arxeoloji qazıntılar zamanı  aşkar edilmiş daşdan ibarət 
olan tikinti materialları daha böyük maraq doğurur. Aşağı 
hissələri kvadrat, yuxarısı isə dairəvi və köbərli quruluşlu, 
müəyyən həndəsi və  nəbati təsvirli naxışı olan daş sütun 
altlıqları, üzərində qazma üsulu ilə  həndəsi və  nəbati naxışlar 
vurulmuş kapitellər (sütun başlıqları) antik və ilk orta əsrlərə aid 
olan mədəni təbəqədən aşkar edilmiş  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
158
nümunələr olub, şəhərin qədim tikinti mədəniyyəti haqqında fi-
kir söyləməyə imkan verir (9; 149; 322). Həmin kapitellərdən 
biri oricinallığı ilə daha çox seçilir. O, kvadrat şəkillidir, üst 
hissəsində qoç başı təsvir edilmişdir (321; 322). 
Həmin tikinti materialları qazıntı  təbəqəsinin müxtəlif 
dərinliklərindən tapılmış, hər birinin dövrü  həm qazıntının stra-
tiqrafik təbəqələrinə, həm də numizmatik əşyalara  əsasən 
müəyyənləşdirilmişdir (149; 150; 151). Bərdədən aşkar edilmiş 
həmin kapitel və sütun altlıqlarının oxşarları digər  şəhər tipli 
arxeoloji abidələrdən də tapılmışdır. Onların antik dövr şəhər 
tikintilərinin  əsas atributlarından biri olduğu qeyd edilmişdir 
(206). 
1970-ci ildə Bərdə şəhərində aparılmış arxeoloji qazıntılar 
zamanı uzunluğu 11 metr, eni 6 metr olan, içəri hissəsində 
sütunları daş  və  kərpiclə tikilmiş, qalın divarlı  məbəd aşkar 
edilmişdir ki, həmin məbəd həm tikinti üslubuna, həm də 
dövrünə görə maraq doğurur. Arxeoloqların fikrincə, həmin 
məbəd VIII əsrə qədər yaxşı vəziyyətdə olmuş, vaxtilə içərisində 
yanğın baş verdiyindən qismən dağılmışdır (226). Həmin abidə 
M.Kalankatlının «Albaniya tarixi»ndə» qeyd etdiyi, Cavanşirin 
Bərdədə iki il müddətinə (tikdirdiyi) məbəd ola bilərdi (136, k.2, 
f.26; 15, s.111). 
Həmin məbədin oxşarları Azərbaycanın digər şəhərlərində 
də  aşkar edilmişdir ki, bunlar da dövrün ictimai tikililəri 
haqqında bəzi ümumi nəticələr çıxarmağa imkan verir (50; 172; 
235; 236). Tədqiqatlar göstərir ki, xristianlığın Albaniyada rəsmi 
dövlət dini kimi qəbul edildiyi vaxtdan (IV əsrin  əvvəlləri) 
etibarən məişət arxitekturası  cəhətdən yeni formalar meydana 
çıxmışdır. IV-VII əsrlər tikinti mədəniyyəti xristian arxitekturası 
tipində yaradılmışdır (107; 236; 299). Xristian abidələri ilə indi 
«Ermənistan»  

---