Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
180
«Kitab  ət-təbəssür lil-mütəllimin» («Öyrənənlər üçün düşüncə 
kitabı») «Kitab əl-ehticac  ələ  əl-müxəlifin» («Müxalifətçilərə 
qarşı etiraz kitabı»), «Kitab əl-cami fi üsul əl-fiqh» («Fiqhin 
əsaslarına dair məcəllə kitabı»), «Kitab əd-dua» («Dua kitabı»), 
«Kitab əl-izkar vət-təhkim» («Xatırlama və təhkimetmə kitabı»), 
«Kitab  əs-sünnə  və-l-cəmaə» («Sünnə  və camaat haqqında ki-
tab»), «Kitab əl imamə» («İmamət haqqında kitab»), «Kitab ibn 
ər-Rəvəndi fil-imamə» («İmamətə dair ibn Rəvəndinin kitabı 
əleyhinə kitab»), «Kitab təhrim  əl-muskir» («Spirtli içkini 
qadağan etmək haqqında kitab»), «Kitab ər-rədd ələ ma qalə bil-
mutə» («Mutəni təsdiq edən müddəanın rəddi barəsində kitab»), 
«Kitab ən-nakisin» («Qaydanı pozanlar haqqında kitab») «Kitab 
əl-iman vən–nüzur» («İman və vəd haqqında kitab») (129, s.76). 
Aydın olur ki, Əbu Bəkr Məhəmməd Bərdəi zəngin yaradıcılıq 
yolu keçmişdir. Öz dövrünə görə, yuxarıda göstərildiyi kimi, 
mütərəqqi sayılan xaricilərin hüquq normaları, onların  əsas 
tələbləri mütəfəkkirin kitablarında geniş  şərh edilmişdir (127, 
s.21). Bu əsərlərin heç biri hələlik  əldə olmadığı üçün, onların 
daşıdığı  məzmun və orada irəli sürülmüş  məsələlər barəsində 
danışmaq çətindir. Bununla belə, xaricilərin ideya istiqamətinə 
nəzərən ehtimal etmək olar ki, «Kitab əs-sünnə  vəl-cəmaə», 
«Kitab  əl-imamə», «Kitab nəqz Kitab İbn  ər-Rəvəndi fil-
imamə», «Kitab ər-rədd  əla ma qalə bil-mutə» və s. əsərlərdə 
mütərəqqi cəhətlər, demokratik fikirlər öz əksini tapmaya 
bilməzdi (127, s.21). Çünki, bütün müsəlman ölkələrində, o 
cümlədən Azərbaycanda mütəzililik cərəyanı geniş yayılmışdı. 
Əbu Bəkr Məhəmməd ibn Abdullah ibn Əbülhəsən Bərdəi 
haqqında deyilir: Əbülhəsən ibn Ömər ibn Abdullah Bərdəi 
nəcib və görkəmli alim idi. O, məşhur mütəzililərdən  Əbu  Əli 
Məhəmməd Cübban, Hişam ibn Ömər Füvati, Əhməd ibn 
Süleyman və başqalarının dostu idi. «Təbəqət  əl-mütəzilə» 
kitabında Əbu Əli Məhəmməd  
 

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
181
Cübban haqqında bir çox məlumatlar  Əbülhəsən Bərdəinin 
dilindən nəql olunur. Eyni zamanda göstərilir ki, fəqih, 
mütəkəllim Əbu Teyyib Məhəmməd ibn İbrahim Xalidi Bağdadi 
kəlam elmini Əbülhəsən Bərdəidən öyrənmişdir (127, s. 23). 
Xətib Bağdadi (1002-1071), ən-Nədim Əsgilani (1372-1449) də 
Əbülhəsən ibn Ömər ibn Abdullah Bərdəini mütəzililiyin 
görkəmli nümayəndəsi kimi qeyd etmişlər (127, s.23). 
Əl-Əsrin məlumatlarında adı  çəkilən  İbn  əl …– 
Bərdəinin «Tətimmət əl-müxtəsər fi əxbar əl-bəşər» («İnsanları 
tamamlayan qısa xəbərlər») əsəri orta əsrlərdə Şərq ölkələrində 
geniş yayılmışdı. Nəcəf  şəhərində son dövrlərdə  nəşr edilmiş 
həmin  əsər XI-XII əsrlərdə baş vermiş ictimai hadisələrindən 
bəhs edir (217, s.191-192; 263). 
Orta  əsrlərdə ideya cərəyanlarından olan sufilik XIII 
əsrdən sonra şairlər tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu şair 
sufilərdən biri də    Şeyx  İbrahim ibn Şihabəddin Gülşəni 
Bərdəi idi (127, s. 168). Təəssüf ki, onun əsərlərinin adları bizə 
məlum deyildir. 
Mühiddin Məhəmməd  əl-Bərdəi (…?-1521) filosof, 
ilahiyyatçı və hüquqşünas idi. Mütəfəkkiri «görkəmli alim» ad-
landıran  İbn  İmdad Hənbəli (…?-1678) onun ziyalı ailəsindən 
çıxdığını, ilk təhsilini atasından aldığını yazır. Məhəmməd 
Bərdəi Bərdə  şəhərindən  Şiraz və Herat şəhərlərinə getmiş, 
müxtəlif elmləri dərindən öyrəndikdən sonra Bursa şəhərinin 
Əhməd paşa mədrəsəsində müəllimlik etmişdir (128, s.50). O, 
məntiq, fəlsəfə  və Quranın təfsirinə dair əsərlərin müəllifidir. 
Əsirəddin  Əbhərinin (…?-1265) «İsağuci» («Kateqoriyalara 
giriş»), Siracəddin Urməvinin «Nurların doğuşları», Əzüdəddin 
İcinin (…?-1355) «Ədəb  əl-bəhs» («Mübahisə etmək 
qaydaları»), Nəsirəddin Tusinin «Təcrid  əl-kəlam» («Kəlamın 
təcridi») kitablarının  şərhlərinə onun haşiyələri vardır (128, 
s.50).  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
182
Müəllifin məntiqə aid olan «Kateqoriyalara giriş» kitabının 
haşiyəsinin  əlyazma nüsxələri Sankt-Peterburqda, Tehranda və 
dünyanın başqa yerlərində saxlanılır (128, s.50). Qahirənin 
Hədiviyyə kitabxanasındakı nüsxəni xəttat İsmayıl ibn Əli hicri 
tarixi ilə 641-ci ildə köçürüb qurtarmışdır. Məhəmməd 
Bərdəinin bu traktatına orta əsrlərdə  «İzahat» («ət-Təliqat») 
yazılmışdır. Onun əlyazma nüsxələrindən biri Sankt-Peterburq 
Şərqşünaslıq İnstitutundadır (128, s.51). 
Bərdəli alimlər də Azərbaycanın bir sıra alimləri kimi, 
ərəb filologiyasının inkişaf etdirilməsində xüsusi rol oynamışlar. 
Onlar  ərəb dilinin qrammatikasına aid əsərlər yazmışlar (129; 
214; 324). Sədullah  əl–Bərdəi XIV əsrin sonu-XV əsrin 
əvvəllərində yaşamış, filologiyaya dair bir sıra əsərlər yazmışdır. 
Alim «Hədəiq  əd-dəqə fi şərh risalət  əllamət  əl-həqəiq» («İncə 
mətləblər bağı, incə biliklərin həqiqi traktatlarının  şərhləri»), 
«Haşiyə  «əl-ət-təsrif  əl-İzz» («Ət-Təsrif  İzzi»  əsərinə haşiyəli 
şərh») adlı qiymətli  əsərlər yaratmışdır. Bunlardan əlavə o 
Kəpəz dağına aid poema həsr etmişdir ki, həmin poemanın 
əlyazması Azərbaycan MEA Əlyazmaları İnstitutunda saxlanılır 
(90, s.111; 179, s.25-26). Sədullah  əl-Bərdəinin Respublika 
Əlyazmalar  İnstitutunda saxlanılan «Hədəiq  əd-dəqə»  əsərinin 
bir hissəsi N.Ağayeva tərəfindən tədqiq edilmişdir (179, s.25-
26). 
Mənbələrdə  bərdəli alimlərdən başqa Bərdədən çıxmış 
siyasi və ictimai xadimlərin də adları  çəkilir. Onların bir çox-
unun zəmanəsinin ictimai, siyasi həyatında fəal rol oynadığı 
qeyd edilir. Şirvanşah Məzyədilər sülaləsindən olan Yəzid ibn 
Əhmədin (991-1027) dövründə  Şirvanşahlar dövlətinin idarə 
edilməsində iştirak etmiş Abbas Bərdəinin və onun oğlanlarının 
adı çəkilir və bildirilir ki, Yəzid ibn Əhməd  998-ci ildə bütün 
dövlət işlərini Abbas Bərdəinin oğulları Əbdü-l-Əzizə və Əbdü-
l-Səmədə tapşırmış,  

---