Microsoft Word Berdenin siyasi tarixi Sonuncu doc

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
168
inkişafına xidmət edən tədbirlər həyata keçirməklə, Bərdə 
şəhərinin elm, təhsil, mədəniyyət mərkəzi kimi formalaşmasında 
böyük xidmətlər göstərmişlər (136; 236; 296; 313; 352). V əsrdə 
Alban hökmdarları  əyan uşaqlarına təhsil vermək, bilik 
öyrətmək üçün məktəblər açmışdılar (136; 223; 15, s. 57; 313). 
Mənbədə göstərilir ki, III Vaçaqan (487-510) təhsil vermək üçün 
müəllimlər topladı, kahinlərin və digər təbəqədən olanların 
uşaqlarını  həmin məktəblərə  cəlb etdirdi (136, k.1, f.25; 296, 
s.100). 
M.Kalankatlı  Bərdədə yaradılmış  məktəblər və  təhsil 
şəraiti haqqında maraqlı  məlumat verərək yazır ki, «Vaçaqan 
əmr etdi ki, cadugərlərin, sehrbazların, bütpərəst kahinlərin, 
ağlayanların uşaqlarını yığıb məktəbə göndərsinlər və orada on-
lara dini ayinləri öyrətsinlər. O, oğlan uşaqlarına  əmr etdi ki, 
hamı birlikdə onun Rustak kəndinə toplansın, onlar üçün təqaüd 
ayırıb məktəb müdiri təyin etdi və xristianlığı öyrənməyi onlara 
əmr etdi. O, kəndlərə gələndə, tez-tez məktəblərə gedər, sehrbaz 
və bütpərəst kahinlərin uşaqlarını öz ətrafına toplayar, onu əhatə 
edən camaatın içərisində  bəziləri  əllərində kitab, başqaları isə 
yazı lövhəsi tutub dayananlara əmr edərdi ki, ucadan bir-birinə 
oxusunlar və belə hallarda o qədər sevinərdi ki, böyük bir xəzinə 
tapsa idi, o qədər sevinə bilməzdi» (136, k.1, f.25). 
III Vaçaqanın dövründə (VI əsrdə) Bərdədə ölkənin ilk 
yazılı qanunlarından biri olan «Alban kilsə qanunları» qəbul 
edildi (136, k.1, f.32). Albaniyada xristianlığın geniş  təbliğ 
edilməsi üçün ölkəyə  gətirilmiş dini kitablar alban dilinə 
tərcümə edildi, alban əlifbası ilə yazıldı (165; 223; 236, s.162; 
296, s.100, 116). Məşhur yunan şairi Homerin «İliada» və Ver-
gilinin «Eneida» əsərləri də Alban dilinə  tərcümə edildi (127, 
s.104; 165, s.18). Təəssüf ki, alban dilində olan həmin 
yazılardan heç biri gəlib bizə çatmamışdır.  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
169
Albaniyanın ali katolikosu Viro Bərdənin mənəvi mədəniyyət 
tarixində mühüm yer tutmuş bir mütəfəkkirdir (136, k.2, f.14; 
15, s.47; 218; 296, s.116-143). Onun xarici dilləri bilməsi, elmə, 
biliyə xidmət edən işlərlə  məşğul olması, səlis, aydın nitqə, 
fəlsəfi biliyə yiyələnməsi və digər elmi biliklərdən xəbərdar 
olması «Albaniya tarixi» əsərində xüsusi qeyd edilir (136, k.2, 
f.14). Azərbaycan tarixinin qədim dövrünün öyrənilməsində  ən 
mötəbər və qiymətli yazılı  mənbə olan, tariximizin böyük bir 
dövrünü (I-X əsrləri)  əhatə edən «Albaniya tarixi» qiymətli 
maddi və mənəvi abidədir. Həmin əsərin qiyməti bir də ondadır 
ki, onun müəllifi Bərdədə  və onun yaxın  ətrafında yaşamış, 
Bərdənin ictimai-iqtisadi və  mədəni tarixi haqqında dəyərli 
məlumatları  qələmə almışdır. Həmin  əsər vaxtilə alban dilində 
yazılmış, sonra erməni dilinə və başqa dillərə tərcümə edilmişdir 
(136, s.7-12; 296, s.26; 313). 
Tədqiqatçıların yazdıqlarına görə, «Albaniya tarixi»nin al-
ban dilində olan nüsxəsi itmişdir. Onun bizə  gəlib çatmış 
nüsxəsi başqa dillərə  tərcümə nümunələridir (136, s.7-11; 15, 
s.7;  223; 296, s.28; 313; 384). 
Bunlardan başqa, alban kilsəsinin, alban kilsə 
məclislərinin – V əsr (488-ci il) Aquen və VIII əsr (705-ci il) 
Bərdə  yığıncağının kanonik qərarlarını da Alban tarixi-ədəbi 
ənənələrinin nümunələri sırasına daxil etmək»lə  mənəvi tarix 
nümunələrinin məzmununun geniş olduğunu görə bilərik (296, 
s.23). 
Mənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Bərdədə Alban ka-
tolikosu Nersesin zəngin kitabxanası olmuşdur (136, k.3, f.1). 
Bir qədər əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, erməni qriqoryan təriqəti 
tərəfdarlarının və katolikosluğunun satqınlığı ilə cəzalandırılmış 
alban katolikosu Nersesin kitabları  Tərtər çayına atdırılıb 
tamamilə məhv edildiyi  

---

Бярдя  шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи 
 
 
 
170
üçün onların bu gün heç bir nümunəsinə rast gəlmək mümkün 
deyil (136, k.3, f.1; 15, s.94; 236; 126). 
Bərdə şəhərinin mənəvi mədəniyyət tarixinə qızıl hərflərlə 
yazılmalı Cavanşirin hakimiyyəti dövrüdür. Cavanşir təhsilin, 
elmin və mədəniyyətin inkişafına xüsusi fikir verirdi (136, k.3, 
f.28; 295, s.42; 219; 296, s.100). Bərdə Albaniyanın mədəniyyət 
mərkəzi, onun mənəvi dünyasının ocağı idi. Alban katolikosluğu 
Bərdəyə köçürüldükdən sonra Albaniyanın bütün vilayətlərində 
yerləşən ruhanilər və digər rütbəli din xadimləri vaxtaşırı oraya 
toplaşaraq, müəyyən dini və digər mənəvi problemləri həll 
etməklə məşğul olurdular (136, k.1, f.33; 236, s.162). 
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, həmin dövrdə (ilk orta 
əsrlərdə) Albaniyada xeyli xristian kilsəsi fəaliyyət göstərirdi. 
Bununla  əlaqədar olaraq, dini qanunların icrasına və  təbliğinə 
nəzarət və rəhbərlik Bərdədə təşkil edilirdi (236, s.143). 
Tədqiqatçıların bu barədə göstərdikləri fakt və  dəlilləri 
nəzərdən keçirərək belə bir nəticəyə  gəlmək olar ki, xristianlıq 
Albaniyanın mənəvi mədəniyyət tarixində bir mərhələ  təşkil 
etmiş, onun ictimai və iqtisadi həyatında olduğu kimi mədəni 
həyatında da müəyyən rol oynamışdır (236, s.142; 296, s.116-
142). 
Bərdədə yaşamış  və Albaniya hökmdarı Cavanşirin 
ölümünə  ağı üslubunda şer həsr etmiş Davdaq alban dilində 
yazmış ilk şairlərdən hesab edilir (136, k.2, f.37). Davdaq 
Cavanşirin bütün həyat və fəaliyyətini tərənnüm etməklə, onun 
ölümünə  kədər hissi ilə «akroşer» üslubunda qəsidə  həsr 
etmişdir (136, k.2, f.36). Şerdəki fikir ardıcıllığı, məntiqi məna, 
bədii fikir kamilliyi onun peşəkar  şair tərəfindən yazıldığını 
göstərir (136, k.2, f.36). 
Bizə «Albaniya tarixi» vasitəsilə gəlib çatmış 31 bənddən 
ibarət olan həmin şer haqqında öz fikrini bildirən  

---