75
nəsrmi
oxuyayım,
deyə bir qədər çaşıb qaldım. Çünki sizdən nəhayət dərəcədə
nigaran idim. Hər halda oxudum. Deyə bilərəm, bu saat bayaqkı məhzuniyyət və
pərişanlığımı da yavaş-yavaş fəramuş etməkdəyəm. Əcəba
,
sənin kimi bir dusti-
ğəmküsarə və bir yari-vəfadara malik olan bir şəxsin daha ğəmi və kədəri olarmı
ki, qürbətdə də olduğun halda bəndəyi fəramuş etməyib məktubdan əlavə gözəl
nəzm və şeirlər də inşad edib irsal buyurursunuz. Əlan çox arzu edirəm ki, əlin
əlinə yetişib ləbani-ənbərfamindən busərüba ola idim. Heyhat! Heyhat ki, bundan
məhrumam. Səninlə mənim yanımda bəhri-Xəzər kimi əzim bir maneə vardır.
Bəradərim! Mənə Məhəmməd Sadıqdan uzaq dolanmağı tövsiyyə edirsininz.
Bu barədə təşəkkür edirəm. Zatən mənim onunla bir o qədər xüsusiyyətim yoxdur.
Hərçənd məişət məsələsi məni Haşımbəy mətbəəsində işləməyə məcbur
edəcəkdisə də, lakin həllali-müşkülat mənim üçün digər bir iş buldu. Yəni
Orucovləar mənim bekar qalmamdan xəbərdar olub, məni çağırdı. Bə”d əz
məzəmmət
i
-
besyar ki, bekar qaldığım əsnada onlara xəbər etməmişəm, münasib
bir donluq ilə mənə iş təklif etdi. Mən də qəbul edib bu saət onlar üçün işləyirəm.
Hər bir kəsdən də qət”i-əlaqə etmişəm. Bəlkə bundan sonra da edəcəyəm, çünki
bəni-növi-bəşərdə vəfa deyilən hissi-müqəddəs yoxdur. Vəfa və məhəbbətsiz
dostluqdan da nə fayda hasil ola bilər? Hərçənd vəfakar rəfiqimdən bu gün
ayrıldım və hətta qəti-əlaqə etmək fikrinə düşdüm, lakin nə edəyim ki, bunu
kəndim edirəm.
Qərəz ki, bəradərim Əlipaşa.
Bilməm ki, yaratmaqda nədir şiveyi-məbud,
Fəryadizin növi vücudi-ədəm
a
lud!
Bilməm ki, yaratmaqda nədir məbudun tərzi fəryadınızın növü - yoxluğa
bürünmüş vücud.)
Ev barəsində xatircəm ol, cümləmiz salamatız. Uşaqlar özləri sana məktub
yazdırmışlar. Mən yenə deyərəm, əgər lazım gəlsə
,
təkrar yazdırarlar. Buradan
əlini sıxıb dodaqlarından öpərək xudahafiz edirəm.
76
Seyid Hüseyn
P.S. Eşitdiyimə görə Oruc dəxi bu günlərdə Həştərxana gəlmişdir.
26 sentyabr 1911-ci il
Həm çenan ommid midarəm ki, bəzi daği-hicr
Mərhəmi bər d
e
l nəhəd
o
mmidvari
-ye
xişra!
(Eyni zamanda ümid bəsləyirəm ki, bəzi hicran (ayrılıq) dağı
Öz ümidvarlığından qəlbə məlhəm etsin!)
Dünən bütün bir günü boranlı, fırtınalı bir havada axşamadək laübaliyanə
gəzərək məğbun və məhzun bir halda evə qayıtdım. Vaxt hələ tez idi. Yəni yatmaq
vaxtına iki bucuq saat var idi. Bu vaxtı öyrənmək üçün bir şeylə məşğul olmaq
lazım gəlirdi. Bunun üçün yazı yazmaq istədim. Həvəsim gəlmədi. Kitabların
arasından birini aldım. Onu mütaliəyə başladım. O da insanı nəinki güldürən, bəlkə
ağladıb cəmiyyəti bəşəriyyədən iyrəndirən roman idi. Yüz səhifəyədək mütaliə
etdim. Yoruldum. Yatmaq istədikdə Kərbəlayı evə dəvət edərək “sizə Əlipaşadan
bir məktub var” – deyə 21 sentyabr tarixli lütfən təhrir etmiş olduğunuz məktubu
mənə verdi. Bu vaqeədən dolayı nə dərəcə məmnun olduğumu təsvir və təhrirdən
acizəm. Oxudum, nasıl bir ünvanla cavab yazmamı düşünərək uyquya getmişəm.
Sübhə yaxın bir zaman ayılaraq Xacə Hafizin bu beytinin biixtiyar ağzımdan
tökülməyini gördüm:
Duş vəqt
e
səhər əz
ğosse
n
e
catəm dadənd,
V
a
n dər
a
n z
o
lmət
e
şəb ab
e
-həyatəm dadənd.
(Dünən, səhər çağı kədərdən məni xilas etdilər,
O anda mənə gecə zülmətində həyat suyu verdilər.)
Hərçənd mövhumat qəbilindən olan fala etiqad etmək axmaqlıq isə də, lakin
Xacə Hafizin divani-qəzəliyyatı ilə fal açmaq əksərən eyni həqiqət olmuşdur.
77
Məsələn, Nadir şah Təbrizə səfər edən zaman Mirzə Mehdiyə məsləhət etdikdə
müşarileyh dəxi divan
e
-Hafizə müraciət edərək şu beytə təsadüf edir:
İraq
o
-fars g
e
r
e
fti beş”eri xod Haf
e
z,
Biya ki n
ou
bət
e
-Bağdad
o
vəqt
e
-Təbrizəst.
(Hafiz öz şeirində farsdan uzaqlaşmanı götürmüş (əsas tutmuş),
Gəl ki, Bağdadın vaxtı, Təbrizin zamanıdır.)
Təsadüfat qəbilindən olaraq Nadir də İraqi-Farsı fəth edəndən sonra Təbrizə
səfər etmək istəyirmiş.Budur ki, gedib müvəffəq də olur.
Habelə özüm dəfələrlə divani-Hafizdən fal
a
çmışam. O cümlədən
,
bu
axırıncı dəfə Məhəmmədəlinin İrana səfəri barəsində. Müşarileyhin barəsində
divani-Hafizə müraciət
e
tdim. Bu qəzəl gəldi:
Z
e
çeşm
e
-xubi t
o
ra xudahafiz
K
e
, kərd c
o
ml
e
nikuyi b
e
cay
e
ma
H
af
e
z.
Bez
o
lf
e
xal
e
b
o
tan d
e
l məbənd digər bar.
Əgər bec
o
st
e
əzin bənd
o
in bəla
H
af
e
z.
(Sənin gözəl (mətndə:yaxşı) gözünə xudahafiz
Ke, hamımızın yerinə Hafiz yaxşılıq etmişdir.
Əgər Hafiz bu bağlılıqdan bəla tapmışdırsa,
Qara zülflü gözəllərə bir daha aşiq olma (mətndə: ürək bağlama).
Biya
ke
no
u
bəti s
o
lh əst
,
dusti
yo
səfa
K
e
ba t
o
nist məra cəng
o
macəra
H
af
e
z.
T
o
əz
ko
cav
o
o
mid
e
-
vo
sal
o
-u ze
ko
ca,
Bedamənəş nər
e
səd dəst
e
hər gəda, Haf
e
z.
(Gəl ki, sülhün, dostluğun, səfanın növbəsidir
Ki, mənim davam, macəralarım səninlə deyil, Hafiz.
Sən hara, onun vüsalına ümid (bəsləmək) hara?!
78
Onun ətəyinə hər gədanın əli çatmaz.
Demək, divani-Hafiz Məhəmmədəlinin müvəffəq olmayacağını piş əz vəqt
bilirdi. Nəticəsi də öylə oldu. Budur ki, mən də məzkur gecə yarısı yuxudan
ayıldıqda haqdan ilham olunan beyti fal tutub yaxın bir zamanda “qüssədən nicat”
tapacağımızı görürəm. O da bir zülmətin – yəni
yəni
bir pərişanlığın içində olacaq.
O da şimdiki hal-əsəf iştimal olsun gərək. Əvət:
Duş vəqt
e
-səhər əz
ğo
ss
e
n
e
catəm dadənd,
V
a
n dər
a
n z
o
lmət
e
-şəb ab
e
-həyatəm dadənd.
(Dünən, səhər vaxtı məni qəmdən xilas etdilər,
O vaxt, gecənin qaranlığında mənə həyat suyu verdilər.)
Bəradərim Əlipaşa!
Şu məktubun başında “ümidim budur ki, ümidvarlığım bu daği-hicrə bir
dərman edər” məzmununu bəyan edər beytini yazdım. Buna əlavə olaraq şunu ərz
edirəm.:
Hər kəs bir ümidə xidmət eylər,
Ümmid ilədir cahanda hər hal... və i..
Əlbəttə
,
dünyada heç bir işin qabili icra olunmayacağını siz də dərk
etmisiniz.
Ümidsizlik insanı cəsarətsiz edər
. Ümidsizlik insanı cəsarətsiz
edər.Cəsarətsiz də bir şəxs yaşamağa müstəid deyildir. Budur ki, “özünü məhv və
napədid etmək istəyən bir millət kəndisini fəqət ümidsizliyə və cəsarətsizliyə sövq
edə bilər” –buyurmuşlar.
Fərhada Bisütunu yardıran ümid oldu. Necə ki, Nizami əleyhirrəhmə
məzkurun dilindən deyir:
Hər on kəs ki məra inca f
e
r
e
stad,
79
Bəhay
e
mən
ğ
ərar
e
-xun
e
-mən dad.
Nəkərdə
n
d Bisütün dər dəst
e
-mən pəst,
Vəleyk
ə
n ba
o
midi mizənəm dəst.
(Kim ki məni bura göndərdi
Mənim qanım bahasına mənim qiymətimi verdi.
Bisütunu mənim əlimlə alçatmadılar,
Lakin ümidlə əlimi uzadıram.)
B
e
dun
e
-mübaliğə deyirəm,
Xacə Hafizin məzkur beyti mənə o qədər ümid vermişdir ki, bu saat fərağın
özünü vüsal, fəlakəti səadət kimi tələqqi edirəm.
Bəradərim, gözəl bir şeir inşa etmişsiniz. Zənn edirəm, onun mislini yenə
deyəcəksiniz. Bundan əqdəmki məktubda dediyim kimi, bu saat dediyiniz şeiri və
ya ədəbi nəsri qeyri zamanda inşa edəməzsiz. Çünki:
Ney ki mibini həmi
dər məclese
-azad
eq
an,
Z
a
n
həmi naləd ke,
bər vey b
e
syar aməd
e
- nöqteyi-nəzərincə bu saat sizə də
zəxmi-büsyar amədə” olmuşdur.
Bəradərim Əlipaşa.
Əgər Bakıdan bir xəbər istəsən, layiqi-ərz bir xəbər bilmirəm. Ümumiyyətin
qəm qüssəsi xüsusiyyəti bizə fəramuş etdirmişdir. Xozeynin əhvalatını fəqət
Ələsgər üçün məktub yazanda bildim. Hərçənd ondan əqdəm bir-iki dəfə əhli-
məhəllədən məzkur əhvalatın
çequ
nəliyini məndən sual etmişdilərsə də,
“bilmirəm” ilə onlara cavab vermişdim və bilməyə də maraqlanmamışdım. Çünki
heç bir kəsin xüsusi halını bilib öyrənməyə maraq etməm. Lakin Ələsgər deyəndən
sonra müxtəsərən bildim. Ondan sonra da soruşub yetişmişəm. Zatən bilməyim də
lazım gəlməyir. Çünki
burada bilib
nə yapacağam. Çareyi-islah varmıdır?
Budur ki, ondan qət”i – nəzər edəndən sonra cümləmiz salamatız. Səndən
başqa bir qüssəmiz yoxdur. Cəmi ailəmiz sənə salam edirlər. Sizin uşaqlar da
80
salamatdırlar. Əzim hala bağdan gəlməmiş, mənim də ondan xəbərim yox. Məktub
da yazmadım. Onun tərəfindən vəkil olaraq mən də sənə salam edirəm. Əgər öz
hali-xüsusiyyəmdən xəbər alsan, nəhayətdə mütəəssüfəm. Çünki bu günki milləti-
islamın hali-əsəf-iştimalı kimi mütəəssüf etməz ki, hər bir tərəfdən onlara haqsızlıq
edirlər və zərbi-dəst göstərirlər. Əcəba bunlara səbəb nədir? Vaqeən mərhum Sabir
əfəndi nə gözəl söyləmişdir:
Qanuni-qəvayidi-təbiət
Qoymuş bu cahanda böylə adət.
İnsandakı cəhldən, ziyadə
Haqsızlar edərlər istifadə.
Budur, bizim cəhalətimizdən haqsızlar istifadə edirlər. İndi ki, cəhalətimizi
qanırız, niyə bir iş görməyə müvəffəq olmayırız. Çünki iki əsr bundan əqdəm
əkilən ağacların səmərəsini yeyirik, əcəba istiqbalımız üçün bir ağac əkməyə
müvəffəq olacaqmıyız?..
Əlini sıxıb xudahafiz edirəm. Kəmali-iştiyaqla məktubunu gözləyən
Seyid Hüseyn.
P.S. Xahiş edirəm, məktubun uzun düşməsindən dolayı bəndənizi əfv
edəsiniz.
Bakı, 7 oktyabr, 1911-ci il
Əvət, vaqeən də öylədir. Zahirdə yek-digərimizdən uzaq bir məsafədə
bulunub qüvveyi-bəsireyi-zahirə ilə bir-birimizi görməyiriksə də, lakin qüvveyi-
bəsireyi-batini ilə yek-digərimizi görməmək mümkündürmü? Xüsusən mən ki, hər
gün evə gəldikdə sizin kitablarınızı görüb də sizi
dər xatir
etməmək olurmu ya?
Əfəndim, vüsalın ləzzət və mahiyyəti zəmani-fəraqda məlum olarmış.Onda ki,
səninlə bir şəhərdə, bir yerdə, daha doğrusu, bir evdə olurdum, onun qiymətini və
nasıl bir neməti-üzma olduğunu fəqət indi dərk etdim. Bu da fəraqın sayəsində
81
oldu. Aləmi-eşq və məhəbbətdə fəraq hərçənd mənhus şeylərdən hesab olunursa da,
lakin məhəbbət dairəsində işlədiyi üçün kəndi mənhusiliyində də bir növ nəzakət
və şərafət vardır, deməyə cəsarət edirəm. Demək vüsalın qədrini və məhbubun
məziyyətini fəqət fəraq bildirir.
Əzizim Əlipaşa! Fəraq mühəssindir deməyirəm, lakin fəraq məhsindir
deyirəm. Çünki fəraq dedikdə
,
bunu da əqsamı olsun gərəkdir. Mənim dediyim
fəraq Sədi əleyhirrəhmənin:
Ey ke
qo
fti hiç m
o
şk
e
l ç
o
n fəraq
e
-yar nist,
Gər
o
mid
e
-vəsl başəd həmç
e
nin d
o
şvar nist.
(Ey demişdin ki, yarın ayrılığından başqa heç bir çətinlik yoxdur,
Əgər vəslə ümid varsa, bu, heç də çətin deyil.)
Kəlamının məzmununu göstərəcək fəraqı möhsün bilirəm. Vaqeən
,
gözəl
buyurmuşdur. Ümidi-vüsal olan surətdə fəraqi-yar bir o qədər müşkül deyildir.
Müvəqqəti fəraqda insan təcrübələr hasil etməklə aləmi-məhəbbətdə kəndinin
nəvaqisatını təshih edər.
İqbalına, idbarına bel bağlama dəhrin,
Bir dairədə dövr edəməz çəmbəri-dövran.
Bəradərim! Yunan hükəmasından məşhur Solon əsnayi-siyasətində dövlət və
sərvətilə məşhur olan Lidiya hökmdarı Qruzesə müsafir olur. Qruzes kəndi dövlət
və mülkünə məğrur olaraq cümlə-xəzayinin müşarileyhə göstərəndən sonra
“dünyada çox gəzdin, çox adamlarla müsahibədə bulundun, bunlardan kimi
bəxtiyar gördün” deyə isticvabda bulunur. Bu sualdan Qruzesin məqsədi səni
xoşbəxt gördüm cavabını eşitmək idi. Lakin Solon “mənim bəxtiyar bildiyim
atinalı Eylusdur” deyib Yunanıstanda doğulmuş qəhraman övladlara sahib olduğu
halda kəndisi dəxi vətənin düşmənləri ilə müharibədə bulunub gözəl əxlaq sahibi
olan bir zatı göstərir. Qruzes özündən başqa bəxtiyar bir
adam olduğu
xəbərini
82
eşitməkdən məhcub olaraq ikinci sualı üzrə yenə özündən başqa digər bir
şəxsi
Solon buna nişan verir ki, o, dəxi bir kəndli imiş. Üçüncü sualına Solon digər iki
bəradəri göstərməyi üçün Qruzes hiddətlənərək “Mənim sərvət və səadətimin
nəzərində heç hökmü yoxmudur?” deyib bağırması üzərinə Solon “Dünyada heç
bir şeyin daimi bir halda qaldığı görülməyir.İnsanın ömri-təbiisi yetmiş sənədir.
Yetmiş sənədə iyirmi beş min beş yüz sənə var.Bu günlərin içində bir-birinə bənzər
iki gün bulunmaz. Bunun üçün də mən sənin aqibətini
bilməksizin
sənə bəxtiyar
deyəməm”. – deyə cavabını verir. Filhəqiqət, bu vaqeədən bir az zaman sonra
kəndini bəxtiyar hesab edən Qruzes İran hökmdarı Key Xosrovun əmri ilə atəşdə
yaxılan zaman “Solon, Solon, Solon!” deyə fəryad edib müşarileyhi dərxatir
etmişdir. Çünki aqibəti böylə olmuşdur. Təxt səltənətdə əsirivar atəşdə yaxılmağa
tənəzzül etmişdir. Budur ki, mərhum Ziya Paşa məzkur beyti buyurur:
İqbarına, idbarına bel bağlama dəhrin,
Bir dairədə dövr edəməz çəmbəri-dövran.
Həqiqətdə də belədir. Vaxtilə dünyaya hökmran olan bir millət axırda əsiri-
miləl olur. Vaxtilə ağalıq edən bir qövm və qəbilə axırda nökərçiliyə tənəzzül edir.
Əcəba, bunlara səbəb nədir? Bunu edən kimdir? Əgər desən ki, təqazayi-
zəmanədən və ya dövri-fələkdən nəşət edər , onları xəlq edən və dolandıran
kimdir? Burada nə təqazayi-zəmanə, nə dövri-fələk müqəssir deyildir. Sədi
əleyhirrəhmə “
əz
kamandar
binəd əhli xirəd” dediyi üçün biz də bunların cümləsini
xaliqdən görməliyiz.
Əvət:
Səndəndir
,
ilahi
,
yenə bu məkr, bu hiylə,
Bu məkr, bu hiylə yenə səndəndir, ilahi!
Əfəndim! Hərçənd böylə uzun məktublar başağrısı verməkdən
başqa digər
bir məziyyəti yoxdursa, lakin pərişan-
ovqat böylə
müqəddəmələri yazmağa
məni
83
məcbur edir. Xahiş edirəm, əgər sizə bu, mövcibi-məlal olursa, bəndəyə xəbər
verəsiniz. Bir də məktublarımın uzun olmasından bir növ xəcalət çəkirəm. Buna da
səbəb şairin bu beytidir:
Gər naməət d
e
raz çəlipa n
e
v
e
ştəm,
Əz ruyi z
o
lfət
,
ey məhi tərsa
,
n
e
v
e
ştəm.
(Əgər məktubunu uzun və tələsik yazdımsa,
Ey tərsa Ay, sənin zülfünə görə (belə yazdım).
Barı
,
bizdən xatircəm ol. Cümləmiz səlamət, ömrünə dua
q
uy
u
z. Baqi
vəssalam.
Əzim də bağdan gəldi. Sizin getmək xəbərinizi eşitdikdə nəhayət dərəcə
mütəəs
s
üf oldu. Hər halda məktub yazacaq. Üzündən öpürəm.
Dostları ilə paylaş: |