337
5.4.2. Biroxlu sıxılma deformasiyasını ölçmək üçün
istifadə olunan cihazlar
Əgər məhsulun strukturu bircinsli deyilsə və o, xeyli bö-
yük özlülüklə fərqlənirsə, belə məhsulun konsistensiyası
biroxlu sıxılma deformasiyası ilə xarakterizə edilir (təsadüfi
hallarda, nümunənin bərkiməsi və forma dəyişmə deformasiya-
sının uçotunun çətinliyi ilə əlaqədar olan dartılma deforma-
siyası ilə).
5.4.2.1. Nikolayev və Şpiqelqlyas cihazı
Ölçmə metodikası.
50 mm enliyə, 50
mm uzunluğa və
40 mm hündürlüyə malik olan tirşəkilli nümunəni 2 və 3 pa-
ralel səthlər arasında yerləşdirilir, bu zaman 2 stolu sonadək
endirilir. 2 stolu, nümunə 3 səthinə toxunanadək qaldırılaraq,
nümunənin ilkin uzunluğu ölçülür (şəkil 40). Əgər belə
vəziyyətdə yük yerinə hər hansı bir 4 yükünü yerləşdirilərsə,
əqrəbin yerdəyişməsinə görə cihazın şkalasında şərti ani defor-
masiya qiymətini müəyyən etmək olar. Sonra saniyəölçəni işə
salaraq, təsir edilən gücün müvazinət halınadək
onun zamana
görə dəyişməsi və nümunənin daxili müqaviməti müəyyən
edilir. Ölçülmə nəticələrinə əsasən deformasiya kinetikasının
əyrisini qurulur. Nümunənin ilkin en kəsiyini və yükün stolla
birlikdə çəkisini bilərək, şərti ani elastiki deformasiya qiymə-
tinə və nümunənin ilkin uzunluq qiymətinə görə elastiki
sıxılma modulu hesablanır:
338
Şəkil 40. Nikolayev və Şpiqelqlyas cihazı
1 – gövdə; 2, 3 – aralarında nümunə yerləşən disklər; 4 – yük;
5 – reyka; 6 – şesterna; 7 - əqrəb; 8 – ekssentrik; 9 – şkala.
P
E
;
S
F
P
;
l
l
. . . . . (64)
burada:
E – sıxılma modulu, q/sm
2
(kq/m
2
);
P – işçi
gərginlik, q/sm
2
(kq/m
2
);
S – en kəsik sahəsi, sm/m
2
;
ε – deformasiyanın ölçüsüz qiyməti;
l – nümunənin uzunluğu, sm (m);
Δt – deformasiya prosesində uzunluq dəyişməsi,
sm (m).
Özlülük aşağıdakı bərabərliklə təyin edilir:
dx
dv
P
ef
.
. . . . . . . (65)
339
burada:
dv – deformasiya sürəti (nümunənin hündürlük
dəyişməsinin zamana nisbəti), sm/san
(m/san);
dx – lövhələr arasındakı orta məsafə, sm (m).
Müvazinət halında nümunənin
dəyişmiş en kəsik sahəsin-
də gərginliyi yenidən hesablasaq, onda axının hədd gərginliyini
almaq olar.
Göstərilən cihazın köməyi ilə çörək içliyinin, bərk qursaq
pendirlərinin reoloji xüsusiyyətləri,
saxlanma prosesində on-
ların konsistensiya dəyişkənlikləri öyrənilmiş və bir sıra vacib
nəticələr əldə olunmuşdur.
5.4.2.2. Dinamometrik tərəzilər
Son zamanlar, biroxlu sıxılma deformasiyasının modi-
fikasiyaedilmiş dinamometrik tərəzilərdə tədqiq olunmasının
nəticələri ilə əlaqədar olan çoxsaylı elmi işlər yazılıb nəşr
edilmişdir.
Dinamometrik tərəzi ilk əvvəl həlməşiklərin struktur-
mexaniki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün təklif edilmişdir.
Bu cihazı ADB-200 M markalı analitik tərəziyə oxşatmaq olur,
lakin onun sağ tərəfi dəyişilməyib, sol tərəfdə çəki daşı
qoyulan fincanın yerinə, 5 nazik polad sapdan 2 puansonu
asılmışdır (şəkil 41).
Tərəzi xüsusi özül üzərində quraşdırımışdır ki,
bu da iki
bərkidici vasitəsilə stola bərkidilir. Stola 1 termostatın metal
köynəyi birləşdirilir. İşçi stolun mərkəzində, nümunəni yer-
ləşdirmək və şaquli olaraq yerini dəyişdirmək üçün tutucuya
malik 4 mikrometrik vinti yerləşdirilir.
Yüklənməmiş vəziyyətdə tərəzi müvazinət halında olur.
Analitik tərəzilərin işıqlandırıcısında, parlaq olmayan ekranda
mikroşkalanı dəqiq əks etdirmək üçün 12 – 15 Bt gücündə olan
lampa quraşdırılır. 1
metal köynəyi və işçi stol, cihazın işçi
kamerasını əmələ gətirilir.
340
Şəkil 41. Dinamometrik tərəzi
1 – termostat köynəyi; 2 – puanson; 3 – işçi stolun qanovu;
4 – nümunəni yerləşdirmək və şaquli olaraq yerini dəyişdirmək
üçün mikrometrik vint; 5 – polad sap; 6 – termometr
Köynəyə, ultratermostatdan su verilir. İşçi kameranın
temperaturuna 6 termometri və ya ±0,1
0
C dəqiqlikli termocütlə
nəzarət olunur. Ölçmə prosesində nümunə qurumasının
qarşısını almaq üçün işçi kameranın boşluğu su buxarları ilə
doydurulur. Bir neçə damcı miqdarında su,
ölçmənin əvvəlində
işçi stolda yerləşən 3 xüsusi yuvacığına (qanova) tökülür.
Bu cihaz nümunənin 0,01-dən 5,0 mm-dək hədlərdə olan
deformasiyasını dəqiqliklə və asanlıqla ölçməyə və ölçülmə