Microsoft Word esh mitci doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
217 mışdır) 1937-ci ilə qədər “türklər” və “türk dili” ifadələri saxlanılmış, 1937-ci ildə Stalinin iradəsi ilə etnik ad kimi yer adı götürülmüş, “Azərbaycanlılar” və “Azərbaycan dili” kimi saxta anlayışlar yaradılmışdır. Xalq və dil adı kimi “türk” ifadəsi yalnız Türkiyədə və Güney Azərbaycanda qalmışdır. Bu da SSRİ-də yaşayan türk xalqlarının milli şüuruna böyük zərbə olmuşdur. Sxem-2 218 Türk dilinin bəzi fonetik, qrammatik və leksik özəllikləri. Türk dilinin əsas fonetik xüsusiyyəti onun ahəng qa- nunudur. Bu qanuna görə sözlərdə qalın və incə saitlər biri- birini izləyir. Həmçinin, şəkilçi qəbul etməmiş variantda vurğu sözün sonuncu hecasına düşür. Hətta əksər şəkilçilər də vurğunun sonuncu hecaya düşmə qaydasını dəyişmir. Türk dilində digər mühüm fonetik xüsusiyyət sait səslərin uzanmamasıdır. Hətta vurğulu açıq hecalarda da sait səslər uzadılmır. Sait səslərin uzanması yalnız xüsusi hallarda (sual, vergül, nida kimi durğu işarələrindən əvvəl) sözün sonuncu hecasında baş verə bilər (nədənsə elmdə bu xüsusi hal nəzərə alınmır). Qrammatikaya gəldikdə, türk dili iltisaqi dildir və şəkil- çilərlə kifayət qədər zəngindir. Burada əsas özəllik istisna halların (sözlərin şəkilçi qəbul etmə qaydalarında və s.) çox az, hətta yox dərəcəsində olmasıdır. Yəni, dilimizin qrammati- kasını öyrənmək üçün ümumi, vahid qaydaları öyrənmək demək olar ki, kifayətdir, başqa dillərdə olduğu kimi ümumi qaydalara tabe olmayan, yalnız yadda saxlanılmalı çoxsaylı xüsusi hallar yoxdur. Bu da dilimizi öyrənməyi xeylı asanlaşdırır. Türk dilinin bu xüsusiyyəti bu dili “ulu (kök) dil” kimi qəbul etməyə əsas yaradan amillərdəndir. Türk dilində ən mürəkkəb nitq hissəsi feildir. Daha doğrusu feilə əlavə olunan şəkilçilər çox zəngindir. Xüsusən, feilin keçmiş zamanla bağlı halları xeylı diferensasiyaya uğramışdır. Əcnəbilərin dilimizi öyrənməkdə ən çox zorlandığı məsələ də məhz keçmiş zamanla bağlı şəkilçilərin öz yerində düzgün işlətməkdir. Bu məsələyə “Azərbaycan türkcəsində rusdillilik xəstəliyi” məqaləsində geniş toxunmuşuq. Həmin məqalədə həmçinin dilimizin digər dillərdən fərqli bir neçə başqa xüsusiyyəti də qeyd olunmuşdur. Dilimizdə feilin mühüm özəlliklərindən biri də onun məsdər formasının ismin demək olar ki, bütün xüsusiyyətlərinə 219 malik olmasıdır. Məsdər isim kimi hallana, hətta qoşmalarla da işlənə bilər. Feilin bu xüsusiyyətinə digər dillərdə rast gəlinmir. Məsdərin isim xüsusiyyətinə malik olması fikri ifadə etməyi asanlaşdırmaqla bərabər, yazılan və ya deyilən cümlənin daha asan başa düşülməsinə şərait yaradır. Türk dilində cins kateqoriyası əsasən yoxdur (bəzi heyvan adları istisna olmaqla). Bu xüsusiyyət də dilimizin daha asan öyrənilməsinə şərait yaradır. Dilimizin leksik xüsusiyyətlərinə gəldikdə onu qeyd edə bilərik ki, dilimizdə sözlərin çoxmənalılığı orta səviyyədədir. Məsələn, ingilis dilində sözlərin çoxmənalılığı xeylı inkişaf etmişdir. Rus dilində isə əksinə, yaxın mənalı, hətta eyni kökdən gələn çoxsaylı düzəltmə sözlər vardır ki, onların hər birinin öz işlənmə yeri var və birini digərinin yerində işlətmək olmaz. Hər iki xüsusiyyət bu dillərin öyrənilməsini çətinləşdirən amillərdir. Türk dilinin isə bu məsələdə orta mövqedə dayanması bu dilin leksikasının öyrənilməsini ingilis və rus dillərinə nisbətən daha asan edir. Azərbaycan türkcəsində “rusdillilik xəstəliyi” Rus imperiyası dönəmində, xüsusən sovet dövründə orta və ali təhsilini rus dilində almış, ədəbi türkcəmizi yaxşı bilməyən (hətta bəzən heç bilməyən) Azərbaycanlı ziyalılar nəsli yetişmişdir. Qeyri-rus xalqlarını rus məktəblərində oxumağa cəlb etmək və öz dillərini tədricən onlara unutdurmaq imperiyanın assimilyasiya siyasətinin tərkib hissəsi olmuşdur. Eyni zamanda elmi ədəbiyyatlar rus dilinin inhisarında saxlanılmış, elm və tədris mərkəzləri, elm tutumlu sənaye sahələri əsasən mərkəzdə yerləşdirilmiş və qeyri-rus xalqlarının ziyalıları daha çox bura cəlb edilərək onların zehni əməkləri istismar olunmuşdur. Şərait elə olmuşdur ki, qeyri-rus xalqlarının ziyalıları maddi maraq və karyera naminə mərkəzdə 220 ali təhsil və elmi dərəcə almağa, orada işləməyə meylli olmuşlar. Nəticədə müstəmləkə respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda ETT, elm tutumlu sənaye sahələri, iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsi mərkəzdən xeyli geri qalmışdır. Bunun nəticəsində də, xalqımız müstəqillik qazandıqdan sonra iqtisadiyyatda və bir çox digər sahələrdə inkişaf üçün demək olar ki, “sıfır”dan başlamalı oldu. Nə qədər qəribə olsa da, müstəqillik əldə etdiyimizdən sonra yeni yazılan kitablarda, rəsmi yazılarda, müsahibələrdə və s. ciddi dil xətalarına daha çox rast gəlinir. Sovet imperiyası dövründə isə, ədəbi dilimizin daha az işlənməsinə baxmayaraq, dilimizdə leksik və qrammatik səhvlərə demək olar ki, yol verilmirdi. Bunu onunla izah etmək olar ki, sovet dövründə yazılı və şifahi nitqdə ədəbi dilimizdən yalnız bu dili təmiz bilən insanlar istifadə edirdilər və səhvə yol vermirdilər. Dilimizi yaxşı bilməyənlər isə bir qayda olaraq rus dilində yazır və danışırdılar. Çünki, rus dili həmişə hər yerdə keçərli olduğundan türk dilində yazmaq və danışmaq zərurəti yox idi. Müstəqilliyimizdən sonra bu zərurət meydana çıxdığından rusdilli insanlar türkcəmizdə yazmağa və danışmağa məcbur oldular. Lakin təəssüflər olsun ki, bu insanlar türkcəmizdə leksik, fonetik və qrammatik səhvlərə çox tez-tez yol verərək müqəddəs milli dəyərimizi korlayırlar. Bu isə millətimizi alçaldan, milli qürurumuza toxunan bir haldır. Qəribədir ki, müstəqilliyimizdən 22 il keçməsinə baxmayaraq, bu insanların böyük əksəriyyəti hələ də doğma türkcəmizi öyrənmək məsuliyyətini hiss etmirlər. Sanki, elə belə də olmalıdır. Bəzən elə alimlər, bir neçə xarici dil bilən ziyalılar, dövlət məmurlarına rast gəlirik ki, bu qədər titulu qazana bildikləri halda öz ana dillərini bilmək qarşısında sanki aciz qalıblar. Halbuki onlar istəsələr qısa müddətdə, asanlıqla bu qüsurlarını aradan qaldıra bilərlər. Ən qorxulusu odur ki, rusdillilərin dilimizə gətirdikləri bu “yeni qaydalar”, tədricən kütləvi xarakter alaraq normal hal kimi qəbul oluna bilər. Halbuki, bu “yeni qaydalar” minilliklər Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|